Bu qayda, həqiqətən doğru bir İslam qaydasıdır, lakin bu qayda qeyd-şərtsiz olaraq yalnız Uca Allahın və Muhamməd Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) sözlərinə münasibətdə istifadə olunur. Allahın və Onun Peyğəmbərinin (salləllahu aleyhi və səlləm) sözlərinə münasibətdə bu qaydanın doğruluğu onunla izah olunur ki, Allahın sözləri heç bir halda bir-birinə zidd ola bilməz. Odur ki, Uca Allahın aydın olmayan və ya ümumi sözlərini təfsilatlı sözlərə əsasən açıqlamaq lazımdır. İmam Şəukani demişdir: “Müsəlmanlar yekdildirlər ki, məsumun (yəni, Peyğəmbərin) sözlərindən başqa, digər insanların sözləri açıq-aydın mənasına zidd olaraq açıqlanmır”. (“əs-Səvərim əl-Əhdəəd” səh. 96-97).
Lakin, Məribi müxtəlif bidətçilərin və azmış şəxsiyyətlərin müdafiəsi üçün bu qaydanı tətbiq etməyə başladı. Onun bu qaydasının təfsirinə müvafiq olaraq, əgər hər hansı bir insan bidət bir söz desə, buna görə onu qınamaq və ya günahlandırmaq olmaz, mütləq qaydada bu sözləri mənanın anlaşıldığı digər sözlərlə açıqlamaq lazımdır. Beləliklə, Məribinin bu qaydasının təfsirinə əsasən belə çıxır ki, Sünni müsəlman heç vaxt doğru yoldan aza və bidət sözlər söyləyə bilməz. Bundan əlavə, bu qaydanın təfsirindən belə çıxır ki, insan Uca Allahın bənzəridir və unutqanlıq, həvasına tabe olmaq, təkəbbürlük və digər insana xas zəifliklər səbəbilə özü-özünə zidd gedə bilməz.
Biz artıq Məribini “geniş mənhəc” prinsipini tətbiq edərək təbliğçiləri, ixvanları və müxtəlif xəvaricləri necə müdafiə etdiyinə və onları Əhli-Sünnə adlandırdığına əmin olduq. Məribinin bu firqələri Əhli-Sünnə sıralarına daxil etmək üçün istifadə etdiyi əsas silahlarından biri məhz onun “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərə əsasən açıqlamaq lazımdır” qaydasıdır.
Məribinin müxtəlif azmış şəxsiyyətləri və onların bidətlərini müdafiə etmək üçün bu qaydanı tətbiq etməsinə dair bəzi nümunələr gətirək.
Məribi bu qaydanı, müasir xəvariclərin ideoloji atası, öz əsərlərində “vəhdətul-vücud” (Yaradan və məxluqlar bir bütövdür) adlı bidətçi fəlsəfəni təbliğ edən Seyyid Qutuba münasibətdə tətbiq edirdi. Əksər dərslərində öz yeni qaydasına əsaslanan Məribi Seyyid Qutbun bu cür bidətçi əqidəyə sahib olduğunu inadla inkar etmişdir. O demişdir: “(Qutubun) bu sözləri ümumidir və aydın deyil, odur ki, bu sözləri onun digər təfsilatlı sözləri ilə açıqlamaq lazımdır”.
Şeyx Rabi Məribinin bu sözlərini izah edərək demişdir: “Onun (Seyyid Qutubun) “Hədid” və “İxlas” surələrinin təfsirində “varlığın vəhdəti” ideologiyasını və Yaradanın məxluqlarla mücəssəməsini təsdiqləyən sözləri son dərəcə aydındır, ümumi və ya qeyri-aydın deyildir, lakin sən özün, aydın sözləri qeyri-aydın edir və bununla alimlərin sözlərini və (şəxsiyyətlərlə əlaqəli) qərarlarını rədd edib, qəbul etmirsən”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 94).
Məribi Məğravi və onun müsəlman ümmətinin təkfir olunmasına dair çoxsaylı ifadələrinə münasibətdə də məhz bu qaydanı tətbiq etmişdir. Məğravi demişdir: “Günah, şirk, təbərrüc (qadının yad kişilər qarşısında öz gözəlliyini nümayiş etdirməsi), zəlalətlər, mürtədlik və Allahın dinindən çıxmaq kimi günahlar ətrafında cəmləşən, birləşən və bundan xəbəri də olmayan müsəlman ümmətindən nə gözləyirsiniz!? Onun başına daha nə gəlməlidir?! Siz daha nə gözləyirsiniz!?” (“Bəqərə” surəsinin təfsiri, 14-cü kaset).
Həmçinin, o, demişdir: “Quran nazil edilmişdir, lakin biz onu buraxmışıq; Sünnə gəlib, amma biz onu tərk etmişik. Biz Allahın Kitabının, Onun Elçisinin Sünnəsinin və əqidəmizin qayğısına qalmırıq. Cəmiyyət parçalanıb və günahlara qapılıb. Cəmiyyət tənəzzül edib, onun əksəriyyəti isə mürtədlərdir” (“Bəqərə” surəsinin təfsiri, 14-cü kaset). Bunlar Məğravinin müsəlman ümmətini təkfir etməsinə dair yalnız bir neçə ifadəsidir.
Öz dərslərindən birində Məğravinin ünvanına böyük təriflər yağdırdıqdan və onu müdafiə edikdən sonra Məribi demişdir: “Bununla belə bəziləri çıxıb, onun (Məğravinin) əqidəsinə uyğun olmayan sözləri onun ayağına yazırlar. Onun bəzi sözlərindən belə başa düşülsə də belə, ədaləti qorumaq naminə onun bu sözlərinə digər sözləri ilə birgə baxmaq lazımdır”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 32).
Şeyx Rabi Məğravinin İslam ümmətinin təkfir olunmasına dair çoxsaylı aydın ifadələrini sitat gətirdikdən sonra demişdir: “Təəccüblüsü ondadır ki, Əbul-Həsən (Məribi) hesab edir ki, onun (Məğravinin) bütün bu aydın, təfsilatlı və birmənalı ifadələri ümumi və təfsilatda ehtiyac olan sözlərdir! Əgər bu belədirsə, mən artıq onun hansı dildə başa düşüb və anlamasını və hansı məzhəbə qulluq etdiyini bilmirəm!?” (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 127).
Daha sonra Məribi öz qaydasının şəklini bir balaca dəyişdirdi və ona bir az fərqli tərzdə tərif verdi: “Sünninin həm xeyir və həm də şəri nəzərdə tutan ümumi sözlərini xeyir nöqteyi-nəzərindən anlamaq lazımdır. Bidətçinin ümumi sözlərini isə şər nöqteyi-nəzərindən anlamaq lazımdır”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 92)
Yəni, əgər Məribi əvvəl bu qaydanı bidətçilərə (Seyyid Qutb və s. kimi) tətbiq edirdisə, indi bu qaydanın yeni tərifinə əsasən, onu ancaq sünniyə tətbiq etmək olar. Şeyx Rabi Məribunin bu şəkli dəyişdirilmiş qaydasını sitat gətirərək demişdir: “Əbul-Həsənə (Məribi) rəddiyyə olaraq bunları deyəcəm: “Əgər bidətçi və sünni özündə Allahın, Onun peyğəmbərlərinin, Onun Kitablarının, peyğəmbərlərdən və ya səhabələrdən birinin ünvanına nalayiq sözlər ehtiva edən ümumi sözlər söyləyərsə, sünninin sözlərini “xeyir” nöqteyi nəzərindən, bidətçinin sözlərini isə “şər” nöqteyi-nəzərindən təfsir edəcəksən!? Və ya əgər iki insan: sünni və bidətçi, yaxud sünni və münafiq – və ya kafir – kimisə zinada ittiham edən sözlər söyləsə, sünninin bu sözlərini “xeyir” nöqteyi nəzərindən, digərinin sözlərini isə “şər” nöqteyi nəzərindən təfsir edəcəksən!?! (Əgər zinada təqsirli bilinən şəxsin zina aktını görən 4 şahid yoxdursa, zinada ittiham edən üçün cəza ictimai şəkildə 80 dəfə qamçılanmaqdır. Bununla bərabər, bu cəzanın tətbiqində şəriət sünni və bidətçi, mömin və ya asi arasında fərq qoymur, çünki digər bir şəxsi zinada ittiham edən istənilən halda cəzasını çəkməlidir). Və ya əgər sünni və bidətçi mürtədlik (riddə) ehtiva edən sözlər söyləsə, belə çıxır ki, bu, bidətçiyə münasibətdə mürtədlik hesab olunacaq, sünniyə münasibətdə isə biz bu sözləri xeyir nöqteyi nəzərindən anlamalıyıq?!” (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 93).
Məribinin bu qaydasının təfsirinə rəddiyyə olaraq üç əsas məqamı qeyd etmək lazımdır:
Birincisi: Hətta belə fərz etsək ki, “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərə əsasən açıqlamaq lazımdır” qaydasını istənilən müsəlmana və ya sünniyə tətbiq etmək icazəlidir, o zaman sual meydana gəlir: sünninin bütün azmış sözlərini onun digər sözləri ilə açıqlamaq lazımdır ya yox? Axı qaydanın özü açıq-aşkar ona işarə edir ki, yalnız ümumi sözləri aydın sözlərlə açıqlamaq lazımdır. Nəticə etibarilə bu qaydanın əksi ona işarə edir ki, aydın sözlərin açıqlamasına ehtiyac yoxdur və bu səbəbdən onları açıq-aydın mənalarına müvafiq olaraq anlamaq lazımdır.
Bu qaydata görə Məribiyə əsas rəddiyyə də məhz bundan ibarətdir. Axı Məribinin problemi ondadır ki, o, bu qaydanı müxtəlif azmış şəxsiyyətlərin aydın və təfsilatlı sözlərinə tətbiq edərək, daha sonra onların ifadələrinin “ümumi” və “aydın olamayan” olduğunu əsassız şəkildə iddia edir.
Yuxarıda deyilənləri daha yaxşı anlamaq üçün biz, üsulçuların (üsul əl-fiqh elminin alimləridir Üsul əl-fiqh, fiqhin ümumi dəlillərini öyrənən və tətbiqini öyrədən bir elmdir. Həmçinin, bu elm müctəhidin – bu dəlilləri praktikada tətbiq edən şəxsin halını öyrənir). “sözlərin” müxtəlif mənalara işarə etməsi nöqteyi-nəzərindən tərifinə müraciət etməliyik.
Şeyx Rabi sözlərin mənasının müəyyən olunması ilə əlaqəli aşağıdakıları demişdir: “Üçüncü fəsil: üsulçuların nöqteyi nəzərindən mücməl (ümumi), nass (aydın), zahir və mübəyyən (təfsilatlı) sözlər.
“Mücməl” (المجمل) – ümumi sözlər: bu, mənaları aydın olmayan sözlərdir. Və ya eyni zamanda iki mənanı eyni dərəcədə kəsb edən sözlərdir”.
“Mübəyyən”(المبين) – təfsilatlı sözlər: ümumi sözlərə zidd olan sözlərdir. Bu, ya “nass”, ya “zahir” olan və ya ümumi (mücməl) sözlərini təfsilat edən, istifadə zamanı yalnız bir mənanı kəsb edən sözlərdir.
“Nass” (النص) – yalnız bir mənanı kəsb edən sözlərdir.
“Zahir” (الظاهر) – açıq-aydın məna kəsb edən, başqa məna kəsb etmə ehtimalı az olan sözlər.
Beləliklə, ümumi sözlər (mücməl), mənaları aydın olmayan sözlərdir. Və ya omonimlər kimi eyni zamanda iki mənanı eyni dərəcədə kəsb edən sözlərdir. “Qızıl”, “göz” və digər mənaları kəsb edən “ayn” (العين) sözü kimi. Həmçinin heyzin başlanması və həm də ondan təmizlənmə mənasına gələn “qur” (القرء) sözü kimi”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 114).
Beləliklə bəlli olur ki, heç bir halda insanların başqa cür anlaşılmayan aydın və təfsilatlı sözlərini “ümumi” adlandırmaq doğru deyildir. Xüsusilə də əgər bu qayda Əhli-Sünnənin müxtəlif düşmənlərinin müdafiəsi üçün edilirsə, heç doğru deyildir. Odur ki, şeyx Rabi sözlərin təyinatı nöqteyi-nəzərindən mənasını izah etdikdən sonra Məribinin yeni uydurulmuş qaydasını təkzib etmək üçün aşağıdakıları demişdir: “Sən ondan (Məribidən) soruşa bilərsən: “Sən bidət və azmış yolların ardıcıllarının ya ümumiyyətlə başqa məna kəsb etməyən (nass), ya da az ehtimalla başqa məna kəsb edən (zahir), gün kimi aydın sözlərini görəndə niyə bu sözləri ümumi hesab edirsən və daha sonra bu sözləri “təfsilatlı sözlər” adandırdığın sözlərlə izah edirsən?!” (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 114).
Həmçinin, şeyx Rabi (Allah onu qorusun) demişdir: “Seyyid Qutbun (varlığın vəhdətini iddia etməsi barədə) bu cür sözləri həmçinin onun “Ziləl əl-Quran” (6/ 3479-3480) adlı təfsir kitabında “Hədid” surəsinin təfsirində də yer alır. O, həmçinin öz şerlər toplusunda həm mənzum formada, həm də nəqli (hekayə) formada açıq şəkildə bu barədə bəyan etmişdir. Bundan əlavə o, məxluqun Yaradanla birləşməsini, varlığın vəhdətini, bütün dinlərin vəhdətini, reinkarnasiya və ruhun təkrar qayıdışına etiqadı özündə ehtiva edən Nirvana fəlsəfəsini müdafiə edərək bir daha özünün bu ideologiyaya sadiqliyini təsdiqləmişdir. Onun (Qutbun) bütün sözləri (varlığın vəhdətini iddia etməsinə dair) aydın və açıq-aşkardır. Buna həm də onun öz sözlərinin məzmunu açıq-aşkar işarə edir. Əgər fərz etsək ki, onun bütün bu sözləri “aydın deyil”, o zaman belə çıxır ki, ilk olaraq Abdullah Əzzamın uydurduğu, daha sonra isə onun ardınca qutbçuların, “müsəlman qardaşların” və Adnan Arurun riayət etdiyi bu bəhanə səbəbi ilə aydın və təfsilatlı sözlər ümumiyyətlə mövcud deyil . Daha sonra Əbul-Həsən (Məribi) də onların nümunəsinə əməl etdi. O, uzun müddət bu bəhanəni təbliğ edərək elə bir fitnə törətdi ki, bu fitnəni yalnız Allah aradan qaldıra bilər”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 124-125).
İkincisi: Bu fəslin əvvəlində də deyildiyi kimi, bu qayda qeyd-şərtsiz olaraq yalnız Allaha və Onun Peyğəmbərinə münasibətdə istifadə olunur. İnsanların ifadələrinə gəldikdə isə, əsl budur ki, kimin söylədiyindən asılı olmayaraq, yalnış məna kəsb edən sözlər qəbul edilməməlidir. Şeyx Ubeyd əl-Cəbiri (Allah onu qorusun) demişdir: “Ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydasına gəldikdə isə, imam Şəukəni bu qaydanın Peyğəmbərdən (ona Allahın salavatı və salamı olsun) başqa heç kimin sözlərinə münasibətdə tətbiq olunmadığına dair yekdil rəyi rəvayət etmişdir. Mənim anlayışımda o, (Şəvkəni) bu qaydanın bütün şəriət mətnlərinə (yəni, həm Peyğəmbərin sözlərinə və həm də Quran ayələrinə – müəllifin qeydi) müstəsna tətbiqini nəzərdə tutur. Lakin, bu gün bu qaydaya, bəzən bidətlərə münasibətdə yumşaqlığa və dözümlülüyə gətirib çıxaran əlavə mənalar verirlər. Bu səbəbdən də əgər, məsələn, bir insan hər hansı bir bidətə düşürsə, onlar deyir ki, “Ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır”. Lakin bu doğru deyil, çünki xətanı təkzib etmək lazımdır, hətta əgər bu xətaya Əhli-Sünnədən bir nəfər yol versə də belə. Çünki, Əhli-Sünnə yəni, sələfilər, yəni Əhli-Əsər, yəni, Əhli-Hədis – onlar insanların sözlərini iki ölçüyə əsasən dəyərləndirirlər: şəri mətnlər (Quran və Sünnə) və icma (alimlərin yekdil rəyi). Beləliklə, hətta Əhli-Sünnə imamlarından biri tərəfindən deyilibsə belə, şəri mətnlərə və icmaya zidd olan bütün sözlər təkzib və rədd edilir”.
http://ar.miraath.net/fatwah/3405
Bundan əlavə, anlamaq vacibdir ki, Əhli-Sünnə alimləri insanların yalnız yalnış məna kəsb edən sözlərini yox, həmçinin həm yalnış və həm də doğru məna kəsb edən sözlərini təkzib edirdilər. Şeyxul-İslam İbn Teymiyyə (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Sələflərin və imamların fərqləndirici xüsusiyyəti odur ki, onlar şəriətlə və məntiqlə məlum olan sözlərin və ifadələrin düzgün istifadəsinə diqqət yetirirlər. Buna böyük əhəmiyyət verməklə, onlar həmçinin öz ifadələrində maksimal olaraq yalnız şəriət terminlərindən istifadə etməyə çalışırlar. Odur ki, əgər kimsə özündə zəlalət, Qurana və Sünnəyə ziddlik ehtiva edən sözlərdən istifadə edərsə, onlar bu sözləri təkzib edir və bu sözləri söyləyən şəxsə rəddiyyə verirlər. Bundan əlavə, əgər kimsə həm doğru və həm də yalnış cür anlaşıla bilən bidətçi söz və ifadələr istifadə edərdisə, sələflər bu cür sözləri və ifadələri də bidətə aid edərdilər. Onlar deyirdilər: “Bu sözləri və ifadələri istifadə edən, bir bidəti digər bidətlə təkzib etmişdir. O, bir yalnış fikri, digər yalnış bir fikirlə təkzib etmişdir”. (Daru Təarud”, 1/ 145).
Məhz bu səbəbdən, əksər Əhli-Sünnə imamları, həm yalnış, həm də doğru cür anlaşıla bilən ümumi və aydın olmayan sözlər istifadə etdiklərinə görə vəqifilər və ləfziləri bidətdə ittiham edərək onlardan çəkindirməyə başladılar.
Azmış cəhmilər və mötəzililərin törətdiyi böyük fitnə səbəbi ilə Əhli-Sünnə alimləri “Quran Allahın kəlamıdır və Allahın məxluqu deyildir” deməli olurdular. Odur ki, Əhli-Sünnə alimləri “Quran Allahın kəlamıdır” deyən və burada dayanan, sözünə davam edərək “və Allahın məxluqu deyildir” demək istəməyən insanları vəqifilər adlandırırdılar. Lakin vəqifilər cəhmilər və mötəzililər kimi açıq-aşkar şəkildə Quranın məxluq olduğunu demirdilər. Beləliklə, vəqifilər ümumi ifadələrdən istifadə edərək, Quranı (Allahın kəlamını) məxluq hesab edib-etmədiklərinin başa düşülməsinə imkan vermirdilər.
Ləfzilərə gəldikdə isə, Əhli-Sünnə alimləri bu adla “Mən Quran oxuyanda, mənim ləfzim məxluqdur” deyənləri adlandırırdılar. Bu cür ifadə ümumi və eyni zamanda, həm Əhli-Sünnə əqidəsinə müvafiq və həm də ona zidd olaraq başa düşülə bilər. Əgər bunu deyən öz artikulyasiyasını (tələffüz, yəni, dodaqlarının hərəkətini və öz səsini) nəzərdə tutursa, bu cür ifadə düzgündür, çünki insanın artikulyasiyası Allahın məxluqudur. Lakin əgər o, tələffüz etdiyi Quranın özünü (Allahın Kəlamını) nəzərdə tutursa, o zaman bu ifadə yalnışdır, çünki Quran Allahın Kəlamıdır, Onun sifətidir və Onun məxluqu deyildir”. (Şeyx Salih Əli Şeyx “Şərh əl-Əqidə əl-Vəsıtiyyə” 1/ 364).
Şeyxul-İslam İbn Teymiyyə (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Kəlam (qiraətçinin oxuduğu Quran) Allahın kəlamıdır, səs isə qiraətçinin səsidir”. (Məcmuul-Fətəva, 98/ 12). Beləliklə, vəqifilərin və ləfzilərin ümumi ifadələri cəhmilərə və mötəzlililərə öz əqidələrini Əhli-Sünnədən gizlətmələrinə imkan verirdi. Məhz bu səbəbdən Əhli-Sünnənin əksər imamları onları bidətdə ittiham etdilər və vəqifiliyə və ləfziliyə düşərək ümumi sözlər istifadə edənlərdən çəkindirməyə başladılar. Bununla əlaqədar olaraq İbn Teymiyyə (Allah ona rəhm etin) demişdir: “İmam Əhməd və Əhli-Sünnənin digər imamları “Ləfzilər cəhmilərdir” deyərək (bu cür ümumi ifadələri) təkzib etdilər və tənqidə məruz qoydular. Həmçinin onlar demişdirlər: “Cəhmilər üç firqəyə bölündülər:
Birinci firqə dedi: “Quran məxluqdur”.
İkinci firqə dedi: “Biz dayanırıq və Quranın məxluq olub-olmadığını demirik”.
Üçüncü firqə dedi: “Quranın qiraəti və “ləfzi” məxluqdur”. (Daru Təarud, 1/ 145).
Üstəlik bu cür ümumi və aydın olmayan ifadələr səbəbi ilə Əhli-Sünnə imamları və alimləri hətta böyük alimləri də bidətdə ittiham ediblər. Şeyx Rabi (Allah onu qorusun) Məribinin “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydasına gətirdiyi dəlilləri təzkib edərək demişdir: “Əgər Əbul-Həsənin (Məribi) iddia etdiyi kimi doğrudan da qayda belədirsə, bəs o zaman Qurandan və Sünnədən buna işarə edən dəlillər hanı? (Bu qaydaya rəddiyyə kimi) Əhli-Sünnənin imamı İmam Əhmədin sözlərinə baxaq. Quranın üzərində dayananı (yəni, onun məxluq olmadığını deməyəni) o, bidətçi və azmış adlandırmışdır. Baxmayaraq ki, onlar arasında Yaqub ibn Şeybə kimi Sünnə və hədislərin ardıcıllarından olan böyük alimlər də var idi”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 93).
İmam Zəhəbi (Allah ona rəhmət etsin) Yaqub ibn Şeybənin tərcümeyi-halında yazmışdır: “Əbu Bəkr Mərruzi nəql etmişdir: “Yaqub ibn Şeybə öz “vəqifiliyini” Bağdadda büruzə verdi və bu səbəbdən Əbu Abdullah (yəni, İmam Əhməd) ondan çəkindirməyə başladı. Həmçinin, (xəlifə) Mütəvəkkil, Abdur-Rahmən ibn Yəhya ibn Hakana əmr etdi ki, Əhməd ibn Hənbəldən kimlərin hakim vəzifəsini tuta biləcəyi barədə soruşsun. Abdur-Rahmən nəql etmişdir: “Mən ondan (Əhməddən) Yaqub ibn Şeybənin halı barədə soruşduqda, o, mənə cavab verdi: “O, bidətçi və həva əhlindəndir”. Xatib demişdir: “O, onu “vəqifiliyi” səbəbi ilə bu cür təsvir etmişdir”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 93).
Həmçinin, İmam Zəhəbi Yaqub ibn Şeybə ilə birgə vəqifiliyə düşən bəzi insanların adını çəkərək demişdir: “Minə yaxın imam onların əleyhinə çıxmışdır. Daha dəqiq isə - bütün erkən və sonrakı imamlar onların cəhmilərin təkfirini inkar etmələrinə qarşı çıxıblar və Quranın məxluq olmadığını təsdiqləyiblər”. (Siyəru Aləmin-Nubələ, 12/ 478).
Şeyx Rabi Məribini təkzib edərək, imam Zəhəbinin dediyi sözləri bütövlükdə sitat gətirərək demişdir: “Bəs niyə bu min imam və İmam Zəhəbinin özü bu alimlərə münasibətdə “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydasını tətbiq etməyiblər!?” (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 104).
Həmçinin, şeyx Rabi Məribiyə rəddiyyə verərək demişdir: “Bununla bərabər, Sünnə imamlarından, o cümlədən adını çəkdiklərimdən heç kim, Əbul-Həsən Məribi kimi belə deməyiblər ki, əgər yalnış sözləri sünni biri deyərsə, onları yaxşı mənada başa düşmək, yox əgər bidətçi biri deyərsə, onları pis mənada başa düşmək lazımdır”. (İbtal Məzaim Əbil-Həsən, 5).
Üçüncüsü: Şübhə yoxdur ki, Əhli-Sünnənin artıq bu həyatdan getmiş görkəmli və nüfuzlu alimləri ilə, sağ və doğru əqidəyə malik olduqları hələ sübut edilməli olan adi dəvətçilər arasında fərq mövcuddur. Lakin burada bir neçə mühüm məqamı anlamaq lazımdır:
Birincisi, alimin dediyi yalnış ifadə istənilən halda qınanır və təkzib edilir, hətta əgər alimin özünü bidətdə ittiham etməsələr belə.
İkincisi, alimlərin heç də bütün yalnış ifadələrinə bəraət qazandırmırlar.
Üçüncüsü, əgər alimlərdən hər hansı biri, yalnış sözlər söyləmiş alimə bəraət qazandırırsa, onlar adətən o alimə bəraət qazandırmayaraq onu bidətdə ittiham edən digər alimləri pisləmirlər.
Dördüncüsü, bu bəraətlər, bu alimin ətrafında mövcud olan, onun yalnış mənanı nəzərdə tutmadığına işarə edən və “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydasına əsaslanmayan güclü xarici faktorlara və dolayı (köməkçi) dəlillərə (قرائن) əsaslanır. Əks halda, Əhli-Sünnə imamları yalnış sözlər söyləmiş bütün alimlərə və adi sünnilərə bəraət qazandırar və onları bidətdə ittiham etməzdilər.
Odur ki, Məribi İmam Şubəyə məxsus sözü – “Həqiqətən, bu hədislər sizi Allahı zikr etməkdən və namazlardan yayındırır, elə isə onlarla məşğul olmaqdan əl çəkməyəcəksinizmi?”- dəlil gətirərək alimlərin bu sözləri həqiqi mənada yox, “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydası əsasında təfsir etdiklərini iddia etdikdə, şeyx Rabi ona bu rəddiyyəni vermişdir: “Birincisi, bu, üsulçuların “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydası kateqoriyasından deyil. İkincisi, Şubə çox böyük imam idi və hətta hədis elmində “möminlərin əmiri” hesab edilirdi. O, öz həyatını elm almağa, oxumağa və müxtəlif hədis rəvayətçilərinin tənqidinə həsr etmişdir. O, bircə hədis eşitmək üçün uzun və çətin səyahətə yollanırdı. Bu amillər, onun bu sözləri deməklə həqiqi mənanı kəsb etmədiyinə işarə edən böyük dəlillərdir. Eyni şeyi Misar (Allah ona rəhm etsin) haqqında da demək olar. Onun bu sözləri deməklə həqiqi mənanı nəzərdə tutmadığına digər bir dəlil də, bəzi mühəddislərin (hədis alimlərin) “qərib” hədislərlə məşğul olduqları və onları yaymağı sevdikləri faktıdır. Lakin sələflər qərib hədislərə böyük diqqət ayırmağı qadağan edirdilər. Şubənin şagirdi olan Əbu Xəlifə bu işi “lovğalıq” adlandırırdı. Əbul-Həsən də eyni şeyi rəvayət etmişdir. Üçüncüsü, Şubəyə bu və digər güclü dəlillər səbəbi ilə bəraət qazandıranlar arasında İmam Əhməd də var idi, lakin o, Davud Zahiri və Yaqub ibn Şeybə kimi bir çox böyük alimlərə bəraət qazandırmamışdır. Həmçinin, Əhli-Sünnə imamları Quran məsələsində mövqeləri səbəbi ilə İsmail ibn Uleyyəyə, Mühasibiyə, Kərabisiyə bəraət qazandırmayaraq onları bidətdə ittiham ediblər. Bəs Əbul-Həsən (Məribi), Məğravi və Seyyid Qutb kimilər haqqında nə demək olar? (Xəlifə) Ömər (Allah ondan razı olsun) Sabiqə bəraət qazandırmamışdır. İbn Ömər də Məbəd Cühaniyə bəraət qazandırmamış və onunla (dində) əlaqəsi olmadığını elan etmişdir. Halbuki, bundan əvvəl o, Cühanini tanımırdı və Cühaninin bidəti hər kəsə məlum deyildi. Beləliklə, əqidə, cərh-tədil kitabları və digər İslam kitabları bəzi şəxslərin əməlləri və ifadələrinin ünvanına tənqidlə doludur. Bu kitabların müəllifləri barədə nə deyirsən? Axı onlar sənin insanları fəal şəkildə dəvət etdiyin bu qaydanın ardınca getməyiblər. Məgər alimlərin davranışı vasitəsilə insanları fitnəyə saldığın qaydanın heç də qayda olmadığına işarə etmirmi? Əgər bu alimlər sənin mənhəcinlə getsəydilər və ona çağırsaydılar, bu gün tənqid və cərh mövcud olmazdı”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi 13/ 104).
Həmçinin şeyx Rabi demişdir: “Həqiqət budur ki, bütün ifadələrə bəraət qazandırmaq olmaz, hətta əgər onlar Şubə kimilərinin ağzından çıxırsa belə. Əgər Şubə onların (Davud, Yaqub, Kərabisi, Mühasibi və s.) dediklərini desəydi də, Əhməd onların barəsində dediklərini onun barəsində də deyərdi. Beləliklə, yekun olaraq aşağıdakıları demək olar: Əhli-Sünnənin bəzi böyük alimlərinin təsadüfi ifadələrinə, bu ifadələrin onların mənhəcinə, əqidəsinə, elminə, dəvətinə və Sünnəni qorumasına zidd olması səbəbi ilə bəraət qazandırırlar. Həmçinin, bu sözlər onların əqidəsinə və mənhəcinə və s. zidd olduğu üçün bu sözləri pis mənada anlamağa imkan verməyən digər güclü dolayı dəlillər səbəbi ilə. Lakin bəzən bəzi alimlər hətta bu halda da onlara bəraət qazandırmayaraq tənqidə məruz qoyurlar. Bununla belə, heç kim sənin yalnış qaydana əsaslanaraq onları pisləmir (qınamır) və bunu etmələrini qadağan eləmir”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi 13/ 104).
Beləliklə, Məribinin əsli şəri olan qaydanı şərh etməsindən belə çıxır ki, sünni və ya bəzilərinin sünni hesab etdiyi şəxs heç vaxt zəlalətə düşə və bidət sözlər söyləyə bilməz. Axı biz onun dilə gətirdiyi həqiqi bidət sözləri nə vaxtsa dediyi doğru sözləri ilə təfsir etməliyik. Odur ki, dərin düşündükdə, bu qaydanın Məribinin təfsirinə müvafiq olaraq tətbiq edilməsi nəticəsində bu qaydanın ixvanlara məxsus “yaxşı və pis əməllərin müvazənə (çəkilməsi)” qaydasından da azğın qaydaya çevrildiyini görmək olar. Çünki insanın nə cür bidət söyləməsindən asılı olmayaraq, onu həmişə müdafiə etmək və bu sözlərin aydın olmayan sözlər olduğunu və onun “tamamilə başqa şeyi” nəzərdə tutduğunu demək olar.
Şeyx Rabi (Allah onu qorusun) Məribinin bu qaydasına rəddiyyə olaraq yazmışdır: “Məgər oxucu görmür ki, bu qayda, “müvazənə mənhəci” qaydasından da pis qaydadır? Çünki “müvazənə” qaydasında həm yaxşı və həm də pis əməllər göstərilir, bu qayda isə insanın pis əməlləri haqqında danışmağı tamamilə qadağan edir”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi”, 13/ 40).
Bu qayda, həqiqətən doğru bir İslam qaydasıdır, lakin bu qayda qeyd-şərtsiz olaraq yalnız Uca Allahın və Muhamməd Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) sözlərinə münasibətdə istifadə olunur. Allahın və Onun Peyğəmbərinin (salləllahu aleyhi və səlləm) sözlərinə münasibətdə bu qaydanın doğruluğu onunla izah olunur ki, Allahın sözləri heç bir halda bir-birinə zidd ola bilməz. Odur ki, Uca Allahın aydın olmayan və ya ümumi sözlərini təfsilatlı sözlərə əsasən açıqlamaq lazımdır. İmam Şəukani demişdir: “Müsəlmanlar yekdildirlər ki, məsumun (yəni, Peyğəmbərin) sözlərindən başqa, digər insanların sözləri açıq-aydın mənasına zidd olaraq açıqlanmır”. (“əs-Səvərim əl-Əhdəəd” səh. 96-97).
Lakin, Məribi müxtəlif bidətçilərin və azmış şəxsiyyətlərin müdafiəsi üçün bu qaydanı tətbiq etməyə başladı. Onun bu qaydasının təfsirinə müvafiq olaraq, əgər hər hansı bir insan bidət bir söz desə, buna görə onu qınamaq və ya günahlandırmaq olmaz, mütləq qaydada bu sözləri mənanın anlaşıldığı digər sözlərlə açıqlamaq lazımdır. Beləliklə, Məribinin bu qaydasının təfsirinə əsasən belə çıxır ki, Sünni müsəlman heç vaxt doğru yoldan aza və bidət sözlər söyləyə bilməz. Bundan əlavə, bu qaydanın təfsirindən belə çıxır ki, insan Uca Allahın bənzəridir və unutqanlıq, həvasına tabe olmaq, təkəbbürlük və digər insana xas zəifliklər səbəbilə özü-özünə zidd gedə bilməz.
Biz artıq Məribini “geniş mənhəc” prinsipini tətbiq edərək təbliğçiləri, ixvanları və müxtəlif xəvaricləri necə müdafiə etdiyinə və onları Əhli-Sünnə adlandırdığına əmin olduq. Məribinin bu firqələri Əhli-Sünnə sıralarına daxil etmək üçün istifadə etdiyi əsas silahlarından biri məhz onun “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərə əsasən açıqlamaq lazımdır” qaydasıdır.
Məribinin müxtəlif azmış şəxsiyyətləri və onların bidətlərini müdafiə etmək üçün bu qaydanı tətbiq etməsinə dair bəzi nümunələr gətirək.
Məribi bu qaydanı, müasir xəvariclərin ideoloji atası, öz əsərlərində “vəhdətul-vücud” (Yaradan və məxluqlar bir bütövdür) adlı bidətçi fəlsəfəni təbliğ edən Seyyid Qutuba münasibətdə tətbiq edirdi. Əksər dərslərində öz yeni qaydasına əsaslanan Məribi Seyyid Qutbun bu cür bidətçi əqidəyə sahib olduğunu inadla inkar etmişdir. O demişdir: “(Qutubun) bu sözləri ümumidir və aydın deyil, odur ki, bu sözləri onun digər təfsilatlı sözləri ilə açıqlamaq lazımdır”.
Şeyx Rabi Məribinin bu sözlərini izah edərək demişdir: “Onun (Seyyid Qutubun) “Hədid” və “İxlas” surələrinin təfsirində “varlığın vəhdəti” ideologiyasını və Yaradanın məxluqlarla mücəssəməsini təsdiqləyən sözləri son dərəcə aydındır, ümumi və ya qeyri-aydın deyildir, lakin sən özün, aydın sözləri qeyri-aydın edir və bununla alimlərin sözlərini və (şəxsiyyətlərlə əlaqəli) qərarlarını rədd edib, qəbul etmirsən”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 94).
Məribi Məğravi və onun müsəlman ümmətinin təkfir olunmasına dair çoxsaylı ifadələrinə münasibətdə də məhz bu qaydanı tətbiq etmişdir. Məğravi demişdir: “Günah, şirk, təbərrüc (qadının yad kişilər qarşısında öz gözəlliyini nümayiş etdirməsi), zəlalətlər, mürtədlik və Allahın dinindən çıxmaq kimi günahlar ətrafında cəmləşən, birləşən və bundan xəbəri də olmayan müsəlman ümmətindən nə gözləyirsiniz!? Onun başına daha nə gəlməlidir?! Siz daha nə gözləyirsiniz!?” (“Bəqərə” surəsinin təfsiri, 14-cü kaset).
Həmçinin, o, demişdir: “Quran nazil edilmişdir, lakin biz onu buraxmışıq; Sünnə gəlib, amma biz onu tərk etmişik. Biz Allahın Kitabının, Onun Elçisinin Sünnəsinin və əqidəmizin qayğısına qalmırıq. Cəmiyyət parçalanıb və günahlara qapılıb. Cəmiyyət tənəzzül edib, onun əksəriyyəti isə mürtədlərdir” (“Bəqərə” surəsinin təfsiri, 14-cü kaset). Bunlar Məğravinin müsəlman ümmətini təkfir etməsinə dair yalnız bir neçə ifadəsidir.
Öz dərslərindən birində Məğravinin ünvanına böyük təriflər yağdırdıqdan və onu müdafiə edikdən sonra Məribi demişdir: “Bununla belə bəziləri çıxıb, onun (Məğravinin) əqidəsinə uyğun olmayan sözləri onun ayağına yazırlar. Onun bəzi sözlərindən belə başa düşülsə də belə, ədaləti qorumaq naminə onun bu sözlərinə digər sözləri ilə birgə baxmaq lazımdır”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 32).
Şeyx Rabi Məğravinin İslam ümmətinin təkfir olunmasına dair çoxsaylı aydın ifadələrini sitat gətirdikdən sonra demişdir: “Təəccüblüsü ondadır ki, Əbul-Həsən (Məribi) hesab edir ki, onun (Məğravinin) bütün bu aydın, təfsilatlı və birmənalı ifadələri ümumi və təfsilatda ehtiyac olan sözlərdir! Əgər bu belədirsə, mən artıq onun hansı dildə başa düşüb və anlamasını və hansı məzhəbə qulluq etdiyini bilmirəm!?” (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 127).
Daha sonra Məribi öz qaydasının şəklini bir balaca dəyişdirdi və ona bir az fərqli tərzdə tərif verdi: “Sünninin həm xeyir və həm də şəri nəzərdə tutan ümumi sözlərini xeyir nöqteyi-nəzərindən anlamaq lazımdır. Bidətçinin ümumi sözlərini isə şər nöqteyi-nəzərindən anlamaq lazımdır”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 92)
Yəni, əgər Məribi əvvəl bu qaydanı bidətçilərə (Seyyid Qutb və s. kimi) tətbiq edirdisə, indi bu qaydanın yeni tərifinə əsasən, onu ancaq sünniyə tətbiq etmək olar. Şeyx Rabi Məribunin bu şəkli dəyişdirilmiş qaydasını sitat gətirərək demişdir: “Əbul-Həsənə (Məribi) rəddiyyə olaraq bunları deyəcəm: “Əgər bidətçi və sünni özündə Allahın, Onun peyğəmbərlərinin, Onun Kitablarının, peyğəmbərlərdən və ya səhabələrdən birinin ünvanına nalayiq sözlər ehtiva edən ümumi sözlər söyləyərsə, sünninin sözlərini “xeyir” nöqteyi nəzərindən, bidətçinin sözlərini isə “şər” nöqteyi-nəzərindən təfsir edəcəksən!? Və ya əgər iki insan: sünni və bidətçi, yaxud sünni və münafiq – və ya kafir – kimisə zinada ittiham edən sözlər söyləsə, sünninin bu sözlərini “xeyir” nöqteyi nəzərindən, digərinin sözlərini isə “şər” nöqteyi nəzərindən təfsir edəcəksən!?! (Əgər zinada təqsirli bilinən şəxsin zina aktını görən 4 şahid yoxdursa, zinada ittiham edən üçün cəza ictimai şəkildə 80 dəfə qamçılanmaqdır. Bununla bərabər, bu cəzanın tətbiqində şəriət sünni və bidətçi, mömin və ya asi arasında fərq qoymur, çünki digər bir şəxsi zinada ittiham edən istənilən halda cəzasını çəkməlidir). Və ya əgər sünni və bidətçi mürtədlik (riddə) ehtiva edən sözlər söyləsə, belə çıxır ki, bu, bidətçiyə münasibətdə mürtədlik hesab olunacaq, sünniyə münasibətdə isə biz bu sözləri xeyir nöqteyi nəzərindən anlamalıyıq?!” (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 93).
Məribinin bu qaydasının təfsirinə rəddiyyə olaraq üç əsas məqamı qeyd etmək lazımdır:
Birincisi: Hətta belə fərz etsək ki, “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərə əsasən açıqlamaq lazımdır” qaydasını istənilən müsəlmana və ya sünniyə tətbiq etmək icazəlidir, o zaman sual meydana gəlir: sünninin bütün azmış sözlərini onun digər sözləri ilə açıqlamaq lazımdır ya yox? Axı qaydanın özü açıq-aşkar ona işarə edir ki, yalnız ümumi sözləri aydın sözlərlə açıqlamaq lazımdır. Nəticə etibarilə bu qaydanın əksi ona işarə edir ki, aydın sözlərin açıqlamasına ehtiyac yoxdur və bu səbəbdən onları açıq-aydın mənalarına müvafiq olaraq anlamaq lazımdır.
Bu qaydata görə Məribiyə əsas rəddiyyə də məhz bundan ibarətdir. Axı Məribinin problemi ondadır ki, o, bu qaydanı müxtəlif azmış şəxsiyyətlərin aydın və təfsilatlı sözlərinə tətbiq edərək, daha sonra onların ifadələrinin “ümumi” və “aydın olamayan” olduğunu əsassız şəkildə iddia edir.
Yuxarıda deyilənləri daha yaxşı anlamaq üçün biz, üsulçuların (üsul əl-fiqh elminin alimləridir Üsul əl-fiqh, fiqhin ümumi dəlillərini öyrənən və tətbiqini öyrədən bir elmdir. Həmçinin, bu elm müctəhidin – bu dəlilləri praktikada tətbiq edən şəxsin halını öyrənir). “sözlərin” müxtəlif mənalara işarə etməsi nöqteyi-nəzərindən tərifinə müraciət etməliyik.
Şeyx Rabi sözlərin mənasının müəyyən olunması ilə əlaqəli aşağıdakıları demişdir: “Üçüncü fəsil: üsulçuların nöqteyi nəzərindən mücməl (ümumi), nass (aydın), zahir və mübəyyən (təfsilatlı) sözlər.
“Mücməl” (المجمل) – ümumi sözlər: bu, mənaları aydın olmayan sözlərdir. Və ya eyni zamanda iki mənanı eyni dərəcədə kəsb edən sözlərdir”.
“Mübəyyən”(المبين) – təfsilatlı sözlər: ümumi sözlərə zidd olan sözlərdir. Bu, ya “nass”, ya “zahir” olan və ya ümumi (mücməl) sözlərini təfsilat edən, istifadə zamanı yalnız bir mənanı kəsb edən sözlərdir.
“Nass” (النص) – yalnız bir mənanı kəsb edən sözlərdir.
“Zahir” (الظاهر) – açıq-aydın məna kəsb edən, başqa məna kəsb etmə ehtimalı az olan sözlər.
Beləliklə, ümumi sözlər (mücməl), mənaları aydın olmayan sözlərdir. Və ya omonimlər kimi eyni zamanda iki mənanı eyni dərəcədə kəsb edən sözlərdir. “Qızıl”, “göz” və digər mənaları kəsb edən “ayn” (العين) sözü kimi. Həmçinin heyzin başlanması və həm də ondan təmizlənmə mənasına gələn “qur” (القرء) sözü kimi”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 114).
Beləliklə bəlli olur ki, heç bir halda insanların başqa cür anlaşılmayan aydın və təfsilatlı sözlərini “ümumi” adlandırmaq doğru deyildir. Xüsusilə də əgər bu qayda Əhli-Sünnənin müxtəlif düşmənlərinin müdafiəsi üçün edilirsə, heç doğru deyildir. Odur ki, şeyx Rabi sözlərin təyinatı nöqteyi-nəzərindən mənasını izah etdikdən sonra Məribinin yeni uydurulmuş qaydasını təkzib etmək üçün aşağıdakıları demişdir: “Sən ondan (Məribidən) soruşa bilərsən: “Sən bidət və azmış yolların ardıcıllarının ya ümumiyyətlə başqa məna kəsb etməyən (nass), ya da az ehtimalla başqa məna kəsb edən (zahir), gün kimi aydın sözlərini görəndə niyə bu sözləri ümumi hesab edirsən və daha sonra bu sözləri “təfsilatlı sözlər” adandırdığın sözlərlə izah edirsən?!” (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 114).
Həmçinin, şeyx Rabi (Allah onu qorusun) demişdir: “Seyyid Qutbun (varlığın vəhdətini iddia etməsi barədə) bu cür sözləri həmçinin onun “Ziləl əl-Quran” (6/ 3479-3480) adlı təfsir kitabında “Hədid” surəsinin təfsirində də yer alır. O, həmçinin öz şerlər toplusunda həm mənzum formada, həm də nəqli (hekayə) formada açıq şəkildə bu barədə bəyan etmişdir. Bundan əlavə o, məxluqun Yaradanla birləşməsini, varlığın vəhdətini, bütün dinlərin vəhdətini, reinkarnasiya və ruhun təkrar qayıdışına etiqadı özündə ehtiva edən Nirvana fəlsəfəsini müdafiə edərək bir daha özünün bu ideologiyaya sadiqliyini təsdiqləmişdir. Onun (Qutbun) bütün sözləri (varlığın vəhdətini iddia etməsinə dair) aydın və açıq-aşkardır. Buna həm də onun öz sözlərinin məzmunu açıq-aşkar işarə edir. Əgər fərz etsək ki, onun bütün bu sözləri “aydın deyil”, o zaman belə çıxır ki, ilk olaraq Abdullah Əzzamın uydurduğu, daha sonra isə onun ardınca qutbçuların, “müsəlman qardaşların” və Adnan Arurun riayət etdiyi bu bəhanə səbəbi ilə aydın və təfsilatlı sözlər ümumiyyətlə mövcud deyil . Daha sonra Əbul-Həsən (Məribi) də onların nümunəsinə əməl etdi. O, uzun müddət bu bəhanəni təbliğ edərək elə bir fitnə törətdi ki, bu fitnəni yalnız Allah aradan qaldıra bilər”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 124-125).
İkincisi: Bu fəslin əvvəlində də deyildiyi kimi, bu qayda qeyd-şərtsiz olaraq yalnız Allaha və Onun Peyğəmbərinə münasibətdə istifadə olunur. İnsanların ifadələrinə gəldikdə isə, əsl budur ki, kimin söylədiyindən asılı olmayaraq, yalnış məna kəsb edən sözlər qəbul edilməməlidir. Şeyx Ubeyd əl-Cəbiri (Allah onu qorusun) demişdir: “Ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydasına gəldikdə isə, imam Şəukəni bu qaydanın Peyğəmbərdən (ona Allahın salavatı və salamı olsun) başqa heç kimin sözlərinə münasibətdə tətbiq olunmadığına dair yekdil rəyi rəvayət etmişdir. Mənim anlayışımda o, (Şəvkəni) bu qaydanın bütün şəriət mətnlərinə (yəni, həm Peyğəmbərin sözlərinə və həm də Quran ayələrinə – müəllifin qeydi) müstəsna tətbiqini nəzərdə tutur. Lakin, bu gün bu qaydaya, bəzən bidətlərə münasibətdə yumşaqlığa və dözümlülüyə gətirib çıxaran əlavə mənalar verirlər. Bu səbəbdən də əgər, məsələn, bir insan hər hansı bir bidətə düşürsə, onlar deyir ki, “Ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır”. Lakin bu doğru deyil, çünki xətanı təkzib etmək lazımdır, hətta əgər bu xətaya Əhli-Sünnədən bir nəfər yol versə də belə. Çünki, Əhli-Sünnə yəni, sələfilər, yəni Əhli-Əsər, yəni, Əhli-Hədis – onlar insanların sözlərini iki ölçüyə əsasən dəyərləndirirlər: şəri mətnlər (Quran və Sünnə) və icma (alimlərin yekdil rəyi). Beləliklə, hətta Əhli-Sünnə imamlarından biri tərəfindən deyilibsə belə, şəri mətnlərə və icmaya zidd olan bütün sözlər təkzib və rədd edilir”.
http://ar.miraath.net/fatwah/3405
Bundan əlavə, anlamaq vacibdir ki, Əhli-Sünnə alimləri insanların yalnız yalnış məna kəsb edən sözlərini yox, həmçinin həm yalnış və həm də doğru məna kəsb edən sözlərini təkzib edirdilər. Şeyxul-İslam İbn Teymiyyə (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Sələflərin və imamların fərqləndirici xüsusiyyəti odur ki, onlar şəriətlə və məntiqlə məlum olan sözlərin və ifadələrin düzgün istifadəsinə diqqət yetirirlər. Buna böyük əhəmiyyət verməklə, onlar həmçinin öz ifadələrində maksimal olaraq yalnız şəriət terminlərindən istifadə etməyə çalışırlar. Odur ki, əgər kimsə özündə zəlalət, Qurana və Sünnəyə ziddlik ehtiva edən sözlərdən istifadə edərsə, onlar bu sözləri təkzib edir və bu sözləri söyləyən şəxsə rəddiyyə verirlər. Bundan əlavə, əgər kimsə həm doğru və həm də yalnış cür anlaşıla bilən bidətçi söz və ifadələr istifadə edərdisə, sələflər bu cür sözləri və ifadələri də bidətə aid edərdilər. Onlar deyirdilər: “Bu sözləri və ifadələri istifadə edən, bir bidəti digər bidətlə təkzib etmişdir. O, bir yalnış fikri, digər yalnış bir fikirlə təkzib etmişdir”. (Daru Təarud”, 1/ 145).
Məhz bu səbəbdən, əksər Əhli-Sünnə imamları, həm yalnış, həm də doğru cür anlaşıla bilən ümumi və aydın olmayan sözlər istifadə etdiklərinə görə vəqifilər və ləfziləri bidətdə ittiham edərək onlardan çəkindirməyə başladılar.
Azmış cəhmilər və mötəzililərin törətdiyi böyük fitnə səbəbi ilə Əhli-Sünnə alimləri “Quran Allahın kəlamıdır və Allahın məxluqu deyildir” deməli olurdular. Odur ki, Əhli-Sünnə alimləri “Quran Allahın kəlamıdır” deyən və burada dayanan, sözünə davam edərək “və Allahın məxluqu deyildir” demək istəməyən insanları vəqifilər adlandırırdılar. Lakin vəqifilər cəhmilər və mötəzililər kimi açıq-aşkar şəkildə Quranın məxluq olduğunu demirdilər. Beləliklə, vəqifilər ümumi ifadələrdən istifadə edərək, Quranı (Allahın kəlamını) məxluq hesab edib-etmədiklərinin başa düşülməsinə imkan vermirdilər.
Ləfzilərə gəldikdə isə, Əhli-Sünnə alimləri bu adla “Mən Quran oxuyanda, mənim ləfzim məxluqdur” deyənləri adlandırırdılar. Bu cür ifadə ümumi və eyni zamanda, həm Əhli-Sünnə əqidəsinə müvafiq və həm də ona zidd olaraq başa düşülə bilər. Əgər bunu deyən öz artikulyasiyasını (tələffüz, yəni, dodaqlarının hərəkətini və öz səsini) nəzərdə tutursa, bu cür ifadə düzgündür, çünki insanın artikulyasiyası Allahın məxluqudur. Lakin əgər o, tələffüz etdiyi Quranın özünü (Allahın Kəlamını) nəzərdə tutursa, o zaman bu ifadə yalnışdır, çünki Quran Allahın Kəlamıdır, Onun sifətidir və Onun məxluqu deyildir”. (Şeyx Salih Əli Şeyx “Şərh əl-Əqidə əl-Vəsıtiyyə” 1/ 364).
Şeyxul-İslam İbn Teymiyyə (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Kəlam (qiraətçinin oxuduğu Quran) Allahın kəlamıdır, səs isə qiraətçinin səsidir”. (Məcmuul-Fətəva, 98/ 12). Beləliklə, vəqifilərin və ləfzilərin ümumi ifadələri cəhmilərə və mötəzlililərə öz əqidələrini Əhli-Sünnədən gizlətmələrinə imkan verirdi. Məhz bu səbəbdən Əhli-Sünnənin əksər imamları onları bidətdə ittiham etdilər və vəqifiliyə və ləfziliyə düşərək ümumi sözlər istifadə edənlərdən çəkindirməyə başladılar. Bununla əlaqədar olaraq İbn Teymiyyə (Allah ona rəhm etin) demişdir: “İmam Əhməd və Əhli-Sünnənin digər imamları “Ləfzilər cəhmilərdir” deyərək (bu cür ümumi ifadələri) təkzib etdilər və tənqidə məruz qoydular. Həmçinin onlar demişdirlər: “Cəhmilər üç firqəyə bölündülər:
Birinci firqə dedi: “Quran məxluqdur”.
İkinci firqə dedi: “Biz dayanırıq və Quranın məxluq olub-olmadığını demirik”.
Üçüncü firqə dedi: “Quranın qiraəti və “ləfzi” məxluqdur”. (Daru Təarud, 1/ 145).
Üstəlik bu cür ümumi və aydın olmayan ifadələr səbəbi ilə Əhli-Sünnə imamları və alimləri hətta böyük alimləri də bidətdə ittiham ediblər. Şeyx Rabi (Allah onu qorusun) Məribinin “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydasına gətirdiyi dəlilləri təzkib edərək demişdir: “Əgər Əbul-Həsənin (Məribi) iddia etdiyi kimi doğrudan da qayda belədirsə, bəs o zaman Qurandan və Sünnədən buna işarə edən dəlillər hanı? (Bu qaydaya rəddiyyə kimi) Əhli-Sünnənin imamı İmam Əhmədin sözlərinə baxaq. Quranın üzərində dayananı (yəni, onun məxluq olmadığını deməyəni) o, bidətçi və azmış adlandırmışdır. Baxmayaraq ki, onlar arasında Yaqub ibn Şeybə kimi Sünnə və hədislərin ardıcıllarından olan böyük alimlər də var idi”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 93).
İmam Zəhəbi (Allah ona rəhmət etsin) Yaqub ibn Şeybənin tərcümeyi-halında yazmışdır: “Əbu Bəkr Mərruzi nəql etmişdir: “Yaqub ibn Şeybə öz “vəqifiliyini” Bağdadda büruzə verdi və bu səbəbdən Əbu Abdullah (yəni, İmam Əhməd) ondan çəkindirməyə başladı. Həmçinin, (xəlifə) Mütəvəkkil, Abdur-Rahmən ibn Yəhya ibn Hakana əmr etdi ki, Əhməd ibn Hənbəldən kimlərin hakim vəzifəsini tuta biləcəyi barədə soruşsun. Abdur-Rahmən nəql etmişdir: “Mən ondan (Əhməddən) Yaqub ibn Şeybənin halı barədə soruşduqda, o, mənə cavab verdi: “O, bidətçi və həva əhlindəndir”. Xatib demişdir: “O, onu “vəqifiliyi” səbəbi ilə bu cür təsvir etmişdir”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 93).
Həmçinin, İmam Zəhəbi Yaqub ibn Şeybə ilə birgə vəqifiliyə düşən bəzi insanların adını çəkərək demişdir: “Minə yaxın imam onların əleyhinə çıxmışdır. Daha dəqiq isə - bütün erkən və sonrakı imamlar onların cəhmilərin təkfirini inkar etmələrinə qarşı çıxıblar və Quranın məxluq olmadığını təsdiqləyiblər”. (Siyəru Aləmin-Nubələ, 12/ 478).
Şeyx Rabi Məribini təkzib edərək, imam Zəhəbinin dediyi sözləri bütövlükdə sitat gətirərək demişdir: “Bəs niyə bu min imam və İmam Zəhəbinin özü bu alimlərə münasibətdə “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydasını tətbiq etməyiblər!?” (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 104).
Həmçinin, şeyx Rabi Məribiyə rəddiyyə verərək demişdir: “Bununla bərabər, Sünnə imamlarından, o cümlədən adını çəkdiklərimdən heç kim, Əbul-Həsən Məribi kimi belə deməyiblər ki, əgər yalnış sözləri sünni biri deyərsə, onları yaxşı mənada başa düşmək, yox əgər bidətçi biri deyərsə, onları pis mənada başa düşmək lazımdır”. (İbtal Məzaim Əbil-Həsən, 5).
Üçüncüsü: Şübhə yoxdur ki, Əhli-Sünnənin artıq bu həyatdan getmiş görkəmli və nüfuzlu alimləri ilə, sağ və doğru əqidəyə malik olduqları hələ sübut edilməli olan adi dəvətçilər arasında fərq mövcuddur. Lakin burada bir neçə mühüm məqamı anlamaq lazımdır:
Birincisi, alimin dediyi yalnış ifadə istənilən halda qınanır və təkzib edilir, hətta əgər alimin özünü bidətdə ittiham etməsələr belə.
İkincisi, alimlərin heç də bütün yalnış ifadələrinə bəraət qazandırmırlar.
Üçüncüsü, əgər alimlərdən hər hansı biri, yalnış sözlər söyləmiş alimə bəraət qazandırırsa, onlar adətən o alimə bəraət qazandırmayaraq onu bidətdə ittiham edən digər alimləri pisləmirlər.
Dördüncüsü, bu bəraətlər, bu alimin ətrafında mövcud olan, onun yalnış mənanı nəzərdə tutmadığına işarə edən və “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydasına əsaslanmayan güclü xarici faktorlara və dolayı (köməkçi) dəlillərə (قرائن) əsaslanır. Əks halda, Əhli-Sünnə imamları yalnış sözlər söyləmiş bütün alimlərə və adi sünnilərə bəraət qazandırar və onları bidətdə ittiham etməzdilər.
Odur ki, Məribi İmam Şubəyə məxsus sözü – “Həqiqətən, bu hədislər sizi Allahı zikr etməkdən və namazlardan yayındırır, elə isə onlarla məşğul olmaqdan əl çəkməyəcəksinizmi?”- dəlil gətirərək alimlərin bu sözləri həqiqi mənada yox, “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydası əsasında təfsir etdiklərini iddia etdikdə, şeyx Rabi ona bu rəddiyyəni vermişdir: “Birincisi, bu, üsulçuların “ümumi sözləri təfsilatlı sözlərlə açıqlamaq lazımdır” qaydası kateqoriyasından deyil. İkincisi, Şubə çox böyük imam idi və hətta hədis elmində “möminlərin əmiri” hesab edilirdi. O, öz həyatını elm almağa, oxumağa və müxtəlif hədis rəvayətçilərinin tənqidinə həsr etmişdir. O, bircə hədis eşitmək üçün uzun və çətin səyahətə yollanırdı. Bu amillər, onun bu sözləri deməklə həqiqi mənanı kəsb etmədiyinə işarə edən böyük dəlillərdir. Eyni şeyi Misar (Allah ona rəhm etsin) haqqında da demək olar. Onun bu sözləri deməklə həqiqi mənanı nəzərdə tutmadığına digər bir dəlil də, bəzi mühəddislərin (hədis alimlərin) “qərib” hədislərlə məşğul olduqları və onları yaymağı sevdikləri faktıdır. Lakin sələflər qərib hədislərə böyük diqqət ayırmağı qadağan edirdilər. Şubənin şagirdi olan Əbu Xəlifə bu işi “lovğalıq” adlandırırdı. Əbul-Həsən də eyni şeyi rəvayət etmişdir. Üçüncüsü, Şubəyə bu və digər güclü dəlillər səbəbi ilə bəraət qazandıranlar arasında İmam Əhməd də var idi, lakin o, Davud Zahiri və Yaqub ibn Şeybə kimi bir çox böyük alimlərə bəraət qazandırmamışdır. Həmçinin, Əhli-Sünnə imamları Quran məsələsində mövqeləri səbəbi ilə İsmail ibn Uleyyəyə, Mühasibiyə, Kərabisiyə bəraət qazandırmayaraq onları bidətdə ittiham ediblər. Bəs Əbul-Həsən (Məribi), Məğravi və Seyyid Qutb kimilər haqqında nə demək olar? (Xəlifə) Ömər (Allah ondan razı olsun) Sabiqə bəraət qazandırmamışdır. İbn Ömər də Məbəd Cühaniyə bəraət qazandırmamış və onunla (dində) əlaqəsi olmadığını elan etmişdir. Halbuki, bundan əvvəl o, Cühanini tanımırdı və Cühaninin bidəti hər kəsə məlum deyildi. Beləliklə, əqidə, cərh-tədil kitabları və digər İslam kitabları bəzi şəxslərin əməlləri və ifadələrinin ünvanına tənqidlə doludur. Bu kitabların müəllifləri barədə nə deyirsən? Axı onlar sənin insanları fəal şəkildə dəvət etdiyin bu qaydanın ardınca getməyiblər. Məgər alimlərin davranışı vasitəsilə insanları fitnəyə saldığın qaydanın heç də qayda olmadığına işarə etmirmi? Əgər bu alimlər sənin mənhəcinlə getsəydilər və ona çağırsaydılar, bu gün tənqid və cərh mövcud olmazdı”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi 13/ 104).
Həmçinin şeyx Rabi demişdir: “Həqiqət budur ki, bütün ifadələrə bəraət qazandırmaq olmaz, hətta əgər onlar Şubə kimilərinin ağzından çıxırsa belə. Əgər Şubə onların (Davud, Yaqub, Kərabisi, Mühasibi və s.) dediklərini desəydi də, Əhməd onların barəsində dediklərini onun barəsində də deyərdi. Beləliklə, yekun olaraq aşağıdakıları demək olar: Əhli-Sünnənin bəzi böyük alimlərinin təsadüfi ifadələrinə, bu ifadələrin onların mənhəcinə, əqidəsinə, elminə, dəvətinə və Sünnəni qorumasına zidd olması səbəbi ilə bəraət qazandırırlar. Həmçinin, bu sözlər onların əqidəsinə və mənhəcinə və s. zidd olduğu üçün bu sözləri pis mənada anlamağa imkan verməyən digər güclü dolayı dəlillər səbəbi ilə. Lakin bəzən bəzi alimlər hətta bu halda da onlara bəraət qazandırmayaraq tənqidə məruz qoyurlar. Bununla belə, heç kim sənin yalnış qaydana əsaslanaraq onları pisləmir (qınamır) və bunu etmələrini qadağan eləmir”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi 13/ 104).
Beləliklə, Məribinin əsli şəri olan qaydanı şərh etməsindən belə çıxır ki, sünni və ya bəzilərinin sünni hesab etdiyi şəxs heç vaxt zəlalətə düşə və bidət sözlər söyləyə bilməz. Axı biz onun dilə gətirdiyi həqiqi bidət sözləri nə vaxtsa dediyi doğru sözləri ilə təfsir etməliyik. Odur ki, dərin düşündükdə, bu qaydanın Məribinin təfsirinə müvafiq olaraq tətbiq edilməsi nəticəsində bu qaydanın ixvanlara məxsus “yaxşı və pis əməllərin müvazənə (çəkilməsi)” qaydasından da azğın qaydaya çevrildiyini görmək olar. Çünki insanın nə cür bidət söyləməsindən asılı olmayaraq, onu həmişə müdafiə etmək və bu sözlərin aydın olmayan sözlər olduğunu və onun “tamamilə başqa şeyi” nəzərdə tutduğunu demək olar.
Şeyx Rabi (Allah onu qorusun) Məribinin bu qaydasına rəddiyyə olaraq yazmışdır: “Məgər oxucu görmür ki, bu qayda, “müvazənə mənhəci” qaydasından da pis qaydadır? Çünki “müvazənə” qaydasında həm yaxşı və həm də pis əməllər göstərilir, bu qayda isə insanın pis əməlləri haqqında danışmağı tamamilə qadağan edir”. (Məcmu Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi”, 13/ 40).