“Geniş mənhəcə” çağırış (dəvət) və “Biz (şəxsləri) düzəltməli, lakin onları cərh etməməliyik” qaydası
Hələbi deyir: “And içilməsi caiz olan yeganə Allaha and olsun ki, Sələfi dəvətinin gənclərini, onun şeyxlərini və dəvətçilərini səbirli olan, islah və nəsihət edən bir kimsənin mövqeyi ətrafında birliyə çağırmaq, cərh edən, çəkindirən və zəlalətdə ittiham edənin ətrafında birliyə çağırmaqdan min dəfə yaxşıdır”. (Hələbinin “Fə Əyyu əl-Fəriqayni Əhəqqu bil-Əmni İn Kuntum Tə’ləmun Bələu ət-Təcrih Əm Livau ət-Təshih” adlı məqaləsindən).
Həmçinin o, deyir: “Sizcə kimin rəyini seçmək daha yaxşıdır – bu seçimin problemlərini və mənfi nəticələrini nəzərə alaraq bir sıra Sünnə tərəfdarlarından çəkindirən, onları cərh edən və zəlalətdə ittiham edənin rəyini, yoxsa bu cür seçimin müsbət təsirlərini və arzu olunan nəticələrini nəzərə alaraq tələsməyən, Sünnə tərəfdarlarına səbir göstərən, onları islah edən və nəsihət edənlərin rəyini?!” (Hələbinin “Fə Əyyu əl-Fəriqayni Əhəqqu bil-Əmni İn Kuntum Tə’ləmun Bələu ət-Təcrih Əm Livau ət-Təshih” adlı məqaləsindən).
“İhyə Turas” fondunu müdafiə edən məqamda isə Hələbi bələ demişdir: “Əslində bu fondun cərh olunmasını onu tövsiyə edən və dəstəkləyənlərin cərh olunması hesab etmək olar. Bəli, hər kəs xəta edə bilər, lakin bizim danışdığımız şey bidət və bidətdə ittiham etməkdir!” (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşri, səh. 147).
“Muvəzənət” prinsipinə riayət:
Mənhəc əl-Muvəzənət (منهج الموازنات) – və ya “yaxşı və pis əməllərin bərabər çəkilməsi prinsipi” – ilk əvvəldən ixvanlara məxsus olan və daha sonra Adnan Arur və digər mumeyyilərin fəal şəkildə yaydığı bir prinsipidir. Bu prinsipə əsasən, əgər sən hər hansı bir bidətçidən çəkindirirsənsə, o zaman “ədalətli” olmaq üçün onun zəlalətləri ilə bərabər yaxşı əməllərini də qeyd etməlisən.
Hələbi azmış insanların xeyir əməllərindən danışmağın icazəli və bəyənilən olduğu barədə özündən iki hal uyduraraq deyir: “Əgər bu, onun haqqa (doğru yola) qayıtması üçün nəsihət məqsədilə edilirsə, yaxşı olardı ki, rəddiyyə verdiyin kəsin xeyir əməllərini xatırladasan. Əgər buna ehtiyac varsa, rəddiyyə verdiyin kəsin yaxşı əməllərini xatırlatmaq icazəlidir”. (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 261).
Bidətçilərin müdafiəsi üçün əqidə və mənhəc arasında fərq qoyulması
Hələbinin bidətçiləri müdafiə etmək üslublarından biri də əqidə və mənhəc arasında fərq qoymasıdır. Hələbi xəvaricləri və özlərini sələfiliyə nisbət edən, lakin müsəlman rəhbərlərə qarşı xurucu (üsyanı) icazəli görən, dəvət metodunda və bidətçilərlə münasibət məsələlərində sələflərin yolu ilə getməyən azmış şəxsiyyətləri müdafiə etmək məqsədilə bəyan edir ki, bunlarla (yəni, xəvaricləri və özlərini sələfiliyə nisbət edən, lakin müsəlman rəhbərlərə qarşı xurucu (üsyanı) icazəli görən), özlərini müxtəlif təriqətlərə nisbət edən, tövhid və imanın əsaslarında Əhli Sünnəyə açıq şəkildə zidd gedənlər arasında fərq mövcuddur. İkincilər Hələbi üçün həm əqidə və həm də mənhəcdə bidətçidirlər. Odur ki, o, onlardan asanlıqla çəkindirə bilər. Birincilər isə Hələbi üçün asılı vəziyyətdə olan insanlardırlar: onlar əqidədə sələfi, mənhəcdə isə azmışlardır. Onlar öz mövqelərini qəti fikirlə müəyyənləşdirmədikcə, tamamilə hizbçi və ya sələfi olmadıqca, Hələbi bu cür insanları uzun illər boyunca tövsiyyə və müdafiə edə bilər.
Hələbi yazır: “Mənhəc əqidənin çəpəri və sarsılmaz qalasıdır. Odur ki, əgər hər hansı bir insan əqidədə sələfi,mənhəcdə isə zəlalətə uğrayıbsa (hizbiçi və ya digər bir təriqətçi olaraq), bu insanda bu iki amildən ən güclü olanı qələbə çalmalı və üstün gəlməlidir: ya mənhəc, ya da əqidə. Beləliklə, bu insan həmişə necə deyərlər, çəkisizlik vəziyyətində qala və daim bu vəziyyətdə yaşaya bilməz. Ya onun mənhəci üstün gələcək və onun əqidəsinə təsir göstərəcək, bundan sonra o, açıq-aşkar bidətçi olacaq, ya da onun əqidəsi üstün gələrək, mənhəcinə təsir edəcək, bundan sоnra o, məşhur sələfi olacaqdır. Sonuncu ssenari bizim üçün birincidən daha sevimlidir və odur ki, biz bu cür insana nəsihət edir, hüzn hissi keçirir, səbr göstərir və özümüzü saxlayırıq”. (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 255).
Beləliklə, Hələbinin bu mövqeyinə əsasən, mənhəc və ya əqidə üstün gəlmədikcə, bu hizbiçi “çəkisizlik vəziyyətində” (yəni, qeyri-müəyyən vəziyyətdə) olacaq, əqidədə sələfi, mənhəcdə isə hizbiçi hesab olunacaq. Bununla bərabər, onun mənhəcdə zəlalətlərinə baxmayaraq, bu “çəkisizlik vəziyyəti” (bu vəziyyət kifayət qədər uzun müddət davam edə bilər) dövrü ərzində biz, mənhəcdə zəlalətə uğramış bu hizbiçini bidətdə ittiham edə bilmərik. Uzun illər boyunca müxtəlif azmış insanları müdafiə və tövsiyyə edən, onların ucbatından sələfilərlə düşmənçilik aparan Hələbi sələfilərdən məhz bunu istəyir və özü də məhz bu yolla gedir. Lakin, Hələbi mənhəcin əqidə üzərində bu üstünlüyünün necə müəyyən olunduğunu izah etmir. Axı məhz bundan sonra bu hizbiçinin “çəkisizlik vəziyyətindən” çıxdığını və bidətçiyə çevrildiyini hesab etmək olar! (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə, səh. 291).
“İlzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydası (لا يلزمني)
Şəxsiyyətlərin halı ilə bağlı məsələlərdə elm əhlinin icma etməsi və ya qarşı tərəfin öz xətasını etiraf etməsi halları istisna olmaqla, kimisə hər hansı bir rəyi qəbul etməyə məcbur etmək olmaz.
Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, bu qayda Hələbinin ən əsas mumeyyi bidətlərindən biridir. Bu qayda vasitəsilə Hələbi sərhədlərin silinməsi (mumeyyilik) fikirini əvvəlki ideoloqlarından açıq-aydın şəkildə fərqləndirdi. Bundan əlavə, Hələbinin məhz bu qaydası onun digər azmış qayda və prinsiplərinin mənbəyidir. Bu qayda və prinsiplər barədə biz Allahın iznilə daha sonra bəhs edəcəyik.
Beləliklə, bu qaydaya müvafiq olaraq, Hələbi və onun tərəfdarları belə hesab edirlər ki, aşağıdakı iki hal istisna olmaqla, bir çox ixtilaflı fiqhi məsələlərdə olduğu kimi, kiməsə bidətçi deməkdə (hətta bunun səbəblərinin, tutarlı şəriət dəlil və sübutlarının olmasına baxmayaraq) azmış şəxsiyyətlərdən (bunda da dəlil və sübutlar əsasında olmasına baxmayaraq) çəkindirmə məsələlərində də kimisə alimlərin rəyini qəbul etməyə məcbur etmək icazəli deyildir:
İstisna edilən hallar isə bunlardır:
1. Bu şəxsiyyət barədə bütün alimlərin yekdil rəyi (icma) olduğu halda;
2. Qarşı tərəfin öz mövqeyinin yalnış olduğunu etiraf etməsi, ona verilən rədlərdən qane olması halında.
Hələbi deyir: “Əgər insan öz rəyini haqq sayırsa, çoxsaylı dəlillərlə onu müdafiə etmək və sübut etmək ona qadağan deyil. Lakin buna görə digərləri ilə dalaşmaq (!) 37 və onun rəyini qəbul etməyə məcbur etmək ona qadağandır!” (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 224).
Beləliklə, alimin hər hansı bir şəxsiyyət barədə cərhi ilə razılaşmaqdan imtina edilməsi, Hələbi üçün həmin bu alimin cərhinin zəif dəlillərə əsaslandığına işarə edir. Hələbinin bu şərli qaydasının əsas nöqsanı da məhz budur – bu qayda təkəbbür, şəxsi maraqlar, həsəd və ya nəfsin istəklərinə uymaqla bağlı olan digər səbəblər ucbatından haqqı qəbul etməkdən imtina etməyin mümkünlüyünü istisna edir. Digər sözlərlə, bu Hələbi qaydası, hər bir gizli bidətçiyə və nəfsinin istəklərinə uyanlara imkan verir ki, o, müxtəlif azmış şəxsiyyətləri sələfilərə məsləhət bilsin və əsassız şəkildə bu şəxsiyyətlər barədə olan dəlillərin özü üçün inandırıcı olmadığını iddia edərək onları beləcə doğru yoldan azdırsın. Yəni ki, misal olaraq hər hansı Əhməd (şərti addır) adlı özünü sələfi adlandıran bir dəvətçi, Muhamməd Hassan (Misirdə nümayişləri və prezidentin devrilməsini icazəli görən, həmçinin Seyyid Qutbu və digər bidətçiləri tərifləyən hizbiçi) və ya Əbu İshaq əl-Huveyni (bugünkü müsəlman rəhbərləri qanuni hesab etməyən və günahda israr edənin islamdan çıxdığını hesab edən bir hizbiçi) kimi qutbiçiləri, həmçinin digər xəvaricləri və azmış şəxsiyyətləri tövsiyyə edir, müdafiəsinə qalxır və onlardan çəkindirməkdən imtina edirsə, bu zaman deyilən şərli hələbiçi qaydaya əsasən, hətta əgər biz ona mötəbər alimlərin sözləri ilə bu insanların audio dərslərindən və məqalələrindən onların zəlalətə uğradıqlarına dair açıq-aydın dəlillər və faktlar göstərsək də, biz, Əhmədi məcbur edə bilmərik ki, o, bu insanları tövsiyyə etməkdən əl çəksin. Biz yalnız aşağıdakı iki halda Əhmədi bu azmış şəxisyyətlərdən çəkindirməyə və onları tövsiyyə etməkdən əl çəkməyə məcbur edə bilərik:
· Ya bütün sələfi alimlər yekdil şəkildə onları bidətdə ittiham etsə (bu isə demək olar ki, mümkün deyil, çünki onun alim hesab etdiyi Hələbi kimi mumeyyilər azmış şəxsiyyətləri həmişə müdafiə edəcəklər);
· Yaxud da, biz onların zəlalətlərinə dair açıq-aydın dəlilləri təqdim etdikdən sonra, Əhməd təkəbbür göstərməyərək bizim dəlillərimizlə razılaşsa və bizim mövqeyimizin doğruluğunu qəbul etsə! Lakin bu yalnız Əhmədin ixlaslı və öz nəfsinin istəklərinə uymayan bir insan olduğu halda mümkün ola bilər. Lakin əgər Əhməd gizli qutbiçidirsə və ya öz nəfsinin istəklərinə uyan bir insandırsa, o zaman o, bizə deyəcək: “Əgər siz onları bidətçi hesab edir və onlardan çəkindirirsinizsə, bu sizin haqqınızdır. Məni onlardan çəkindirməyə məcbur edə bilməzsiniz, çünki mən sizin dəlilərinizi inandırıcı hesab etmirəm və alimlərin onların bidətçi olduqlarına dair icması mövcud deyil. Odur ki, mən onları sələfi hesab etməyə davam edəcəm və müsəlmanlara onları dinləməyi və onlardan elm almağı tövsiyyə edəcəm”.
Biz isə Hələbinin bu şərli qaydasına müvafiq olaraq bu bəhanəni qəbul etməli və Əhmədin (şərti addır) öz tərəfdarlarına və digər sələfilərə bu azmış xəvaricləri və digər bidətçiləri tövsiyyə etməyə davam etməsini səssiz-səmirsiz seyr etməliyik. Bizə yalnız Əhmədə öyüd vermək və yaxşı nəsihətlər etmək qalır. O isə ürəyində bizə güləcək, çünki əslində Əhməd gizli qutbiçidir və öz həmfikirlərini bilərəkdən tövsiyyə edir və dolayı yolla öz xəvaricliyini sələfilər arasında yayır.
Şübhə yoxdur ki, yuxarıda göstərdiyimiz misalda oxucu “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasının necə şərli və təhlükəli olduğunu dərk edir. Şeyx Rabi (Allah onu qorusun) deyib: “Hələbiçilərin qaydaları arasında onların haqqı qəbul etməkdən imtina etmələri üçün istifadə etdikləri “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” və ya “bu məni qane etmədi” qaydaları var. Bu, onların ən şərli qaydalarından biridir”. (Umdətu əl-Bəni fi Raddi Təsılati və Zəlaləti Əli əl-Hələbi, səh. 33).
Beləliklə, bu məsələdə haqq budur ki, əgər insana açıq-aydın dəlillər göstərilirsə, bu zaman o, bu dəlilləri qəbul etməklə mükəlləfdir. Lakin əgər o, açıq-aydın dəlillərə söykənmiş haqqı qəbul etməkdən imtina edirsə, bu halda onu öz nəfsinin istəklərinə uymaqda və təkəbbürlükdə ittiham edirlər.
“Bizdən olmayanlar barədə ixtilafımızı, öz aramızda ixtilafa çevirməyək” qaydası
Hələbinin bu qaydası, ona məxsus “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasının məntiqi davamıdır. Onu və onun tərəfdarlarını, müxtəlif xəvaricləri, qutbiçilərı və digər bidətçiləri tövsiyyə edib müdafiəsinə qalxanları nəyəsə ilzəm (məcbur) etməyin mümkün olmadığını elan etdikdən sonra, Hələbi bu qaydanı uydurdu ki, sələfilər müxtəlif azmış şəxsiyyətləri israrla müdafiə etdiyinə görə onu qınamasınlar. Hələbi deyir: “Bizim (Əhli Sünnənin) – bidətçilər və bidətlərə düşmüş sünnilər sırasından – bizdən olmayanlarla bağlı məqbul ixtilafımızı öz aramızda (Əhli Sünnə arasında) ixtilafa çevirmək olmaz. Əksinə, bir-birimizə haqqı göstərməklə və bir-birimizi səbrə və mərhəmətə dəvət etməklə bir-birimizə yaxşı nəsihətlər etməliyik”. (Mənhəc əs-Sələd əs-Salih, səh. 207).
Hələbinin “bidətçilər və bidətlərə düşmüş sünnilər sırasından” sözünə diqqət yetirin. Yəni, Hələbi özü etiraf edir ki, bu qayda həm bidətə düşmüş sünniyə, həm də əsli bidətçi olana tətbiq oluna bilər!
Digər sözlərlə, məsələn, əgər iki sələfi rəhbərə qarşı çıxmış (xuruc etmiş) və nümayişləri dəstəkləyən Muhamməd Həssən barədə ixtilaf ediblərsə – biri onu tövsiyyə edir, digəri isə ondan çəkindirirsə, o zaman Hələbinin bu qaydasına müvafiq olaraq, bu iki sələfinin münasibətləri buna görə pozulmamalıdır. Axı Hələbinin “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasına əsasən, birinin digərini bu azmış şəxsiyyətlər əleyhinə çəkindirməsini qəbul etməyə ilzəm (məcbur) etmək üçün ya icma olmalıdır (o isə yoxdur), yaxud da tövsiyyə edən şəxs haqqa riayət edən həqiqi sələfi olmalı və çəkindirənin dəlilləri ilə razılaşmalıdır.
Hələbinin qaydalarına əsasən, hətta xəvaric Bin Ladenin çəkindirilməsi barədə “icmanın olmadığına” istinad etmək olar. Çünki, hələbiçilərin bu günə qədər “böyük alim” hesab etdikləri, lakin Bin Laden haqqında yaxşı rəydə olan və onu tərifləyən bəzi insanlar olub.
Əgər bu azmış şəxsiyyətləri tövsiyyə edən şəxs hər hansı bir səbəbdən bu insanların zəlalətini göstərən açıq-aydın dəlillərlə razılaşmasa, Hələbinin bu qaydasına müvafiq olaraq, onlar buna görə ixtilaf etməməli və öz münasibətlərini xoşluq və mərhəmət üzərində qurmağa davam etməlidirlər.
Bu nə deməkdir?! Bu sadəcə olaraq Hələbi və digər mumeyyilərin əməl etdiyi məşhur ixvan qaydasının başqa şəkildə ifadə olunmasıdır: “Həmfikir olduğumuz məsələlərdə birləşək və ixtilaf etdiyimiz məsələlərdə bir-birimizi bağışlayaq, üzr gətirək”.
Bu qaydanın əsassızlığına onun ifadə şəkli da işarə edir: “Bizdən olmayanlar barədə ixtilafımızı öz aramızda ixtilafa çevirmək olmaz”. Çünki əgər biz, bu azmış insanların Əhli Sünnədən olmadığı ilə razılaşsaq, o zaman ümumiyyətlə heç bir ixtilafımız olmayacaq. Əslində Hələbi dolayısı ilə sələfilərə deyir: “Mən müxtəlif bidətçilərin Əhli Sünnə sırasından olduğunu hesab etməyə davam edəcəm, lakin siz (sələfilər), buna görə mənimlə münasibəti korlamamalı və məni qınamamalısız”.
Allahdan bizi bu cür zəlalətdən qorumasını diləyirik.
Təfsilatlı, əsaslandırılmış cərhin qəbul edilməsinin vacibliyinin inkar edilməsi
Hələ hədis elminin meydana gəldiyi ilk dönəmlərdən Sünnə ardıcılları qəti qərar veriblər ki, əgər alim öz cərhinin səbəbini izah edərək hər hansı bir şəxsdən çəkindirib və onu cərh edibsə, bu şəxsiyyət barədə digər alimlərin ümumi təriflləri (təadilləri) qarşısında onun cərhinə üstünlük verilir.
İmam İbn Kəsir (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Haqq budur ki, təfsilatlı cərhə həmişə üstünlük verilir”. (“İxtisət ‘Ulum əl-Hədis”).
Hafiz İbn Həcər (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Cərhin səbəblərini bilən insanın etdiyi təfsilatlı cərh tərifdən (təadildən) önə çəkilir, ona üstünlük verilir”. (“Nuxbətul-Fikr”).
Şeyx əl-Albani (Allah şeyxə rəhm etsin) deyir: "Cərh edən şəxs lap bir nəfər olsa da belə və etdiyi cərhində də xəta etdiyi bilinmirsə, onda onun cərhi tədil edənlərin hamısının, hətta cümhur olsalar belə onlardan önə çəkilir”. (“Silsilə Hudə van-Nur” 3; 01:18-ci dəqiqə).
Lakin, Hələbinin hədis alimlərin bu məşhur sələfi qaydasını inkar edərək, bunu öz istədiyi kimi təfsir etməsi də onun uydurma “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasının nəticəsidir. Çünki alimin azmış şəxs barədə olan cərhinin hansı açıq-aydın və danılmaz dəlillərə əsaslanmasından asılı olmayaraq, “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasına müvafiq olaraq, əgər müdafiə tərəfi cərhi inandırıcı hesab etmirsə, bu cərhin heç bir qüvvəsi olmayacaq.
Hələbi yazır: “Hətta təfsilatlı cərhi də bəziləri qəbul edə bilər, bəziləri isə bu cərhin dəlilləri ilə razılığı və müxalifliyinə müvafiq olaraq onu inkar edə bilərlər” (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 322).
Həmçinin, o yazır: “Bu böyük sözlər iki mühüm məqama işarə edir:
1) Cərh edən mütləq öz cərhinin dəlillərini və səbəblərini göstərməlidir.
2) Lakin bu o demək deyil ki, onun cərhi mütləq qəbul edilməlidir. Belə də ola bilər ki, kimsə bu cərhlə razı olmasın və onu qəbul etməsin”. (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 319).
Beləliklə, Hələbinin bu sözləri açıq-aydın ona işarə edir ki, qarşı tərəfin bu cərhin doğruluğunu qəbul etməsi halı istisna olmaqla, heç kəsi təfsilatlı cərhlə ilzəm etmək olmaz. (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə, səh. 269).
Həmçinin, bu sələfi qaydasını öz bidət “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasına müvafiq olaraq təfsir etmək üçün, Hələbi bəzi alimlərin digər alimlərin əsassız cərhlərini qəbul etmədiyindən bəhs edilən müəyyən halları dəlil gətirir. Sonra isə, Hələbi bu hallara əsaslanaraq iddia edir ki, bu misallar hətta təfsilatlı cərhin də rədd edilə biləcəyinə işarə edir!
Əslində “bu, faktların qəsdən təhrif edilməsidir. Özünü əməlisaleh sələflərə və Hədis və Əsəsr Əhlinə (Əhlul-Hədis vəl-Əsərə) aid edən insan bununla məşğul olmamalıdır. Axı təfsilatlı cərhin əsassızlığı səbəbi ilə həmin cərhi qəbul etməkdən imtina etməklə, mötədil alimin əsaslandırılmış cərhini qəbul etməkdən imtina etmək arasında açıq-aydın fərq var! Alimlər məqbul hesab olunmayan və insanın halına təsir etməyən cərhi əsassız cərh hesab edirlər. Həmçinin, əgər cərh edən mütəşəddiddirsə (hədisi rəvayət edənlərlə bağlı ifratlı ağır şərtlər irəli sürənlər) və onun cərhindən nəinki digərləri, hətta böyük imamlar da xilas ola bilməyiblərsə, o zaman onun cərhi də əsassız sayılır”. (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə, səh. 248).
“Etibarlı insanların gətirdikləri xəbərləri qəbul etmək vacibdir” qaydasının bidətçilərin müdafiəsi üçün təhrifi
Alimlərin azmış insanlar barədə mülahizələrini inkar etmək üçün Hələbi müxtəlif üsullar tətbiq edir. Bu üsullardan biri, Hələbinin guya alimlərin azmış şəxsiyyətlərdən bütün bu çəkindirmələrinin yalan xəbərlərə və uydurulmuş şaiələrə əsaslandığı və bütün bunların sadəcə dedi-qodu olduğu barədə iddialarıdır. Lakin ona alimlərin dedi-qoduları dinləmədiyi, xəbəri qəbul etməyin vacib olduğu etibarlı insanlardan məlumat aldıqları, bundan əlavə, alimlərin özlərinin etibarlı insanlar olduğu, odur ki, onların mülahizələrini qəbul etməyin vacib olduğu deyildikdə, Hələbi məşhur “Xəbəri etibarlı insandan qəbul etmək vacibdir” şəriət qaydası barədə şübhələr salmağa və o qaydanı bidətçi nöqteyi-nəzərdən şərh etməyə başladı.
Beləliklə, Hələbi aşağıdakıları uydurdu: “Etibarlı insandan adi xəbəri qəbul etməklə, onun şəxsiyyətlərin halı barədə mülahizələrini qəbul etmək arasında fərq mövcuddur. Guya birinci halda sənin ondan xəbəri qəbul etməyin vacibdir, çünki o, yalançı deyil. İkinci halda isə, onun rəyini qəbul etmək sənə vacib deyil, çünki bu, onun ictihadıdır və o, öz ictihadında yanıla bilər. Əksinə, naməlum və etibarsız rəvayətçilərin xəbərini dəqiqləşdirdiyin kimi, bu xəbəri də dəqiqləşdirməyin lazımdır”. (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə, səh. 170).
Əslində isə, Hələbinin bu qaydanı bu cür şərh etməsi təhrif olunmuş məşhur “dəqiqləşdirməyin vacibliyi” (təsəbbut) mumeyyi prinsipinə əməl etməkdən başqa bir şey deyildir. Bu qayda haqqında biz mumeyyilər barədə ikinci məqaləmizdə bəhs etmişdik.
“Sərhədlərin silinməsi” (mumeyyilik) ideologiyasının bir çox tərəfdarları, alimlərin müxtəlif azmış şəxsiyyətlər barədə çəkindirmələrini inkar etmək üçün “dəqiqləşdirməyin vacibliyi” (təsəbbut) prinsipi barədə danışmağı sevirlər. Onlardan hər biri bu prinsipi elə bir bidətçi dona salaraq təqdim edirlər ki, heç kim onları müxtəlif azmış şəxsiyyətləri müdafiə və tövsiyyə etməkdən əl çəkməklə ilzəm edə bilməsin. Şeyx Rabi Məribinin bu prinsipə əməl etməsi barədə deyib: “Əbul-Həsən (Məribi) “dəqiqləşdirməyin vacibliyi” (təsəbbut) bəhanəsi ilə haqqı inkar edərək Arurun və digər azmış şəxsiyyətlərin mənhəcinin ardınca gedir. Odur ki, o deyir: “Çəkindirilən insanın sözlərini öz qulaqlarımla eşitməsəm və ya onun sözlərini öz gözlərimlə oxumasam, heç kimin haqqında çəkindirməni qəbul etmirəm”. (Məcmu’ Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 78-79).
Eynilə Hələbi də müxtəlif azmış şəxsiyyətlərin halı barədə alimlərin fikirlərini rədd etmək üçün bu bidəti uydurub.
Hələbi deyir: “Bunda etibarlı insandan alınan adi xəbərlə, onun şəxsiyyətlərin halı barədə mülahizələri arasında fərq qoymağın mühümlüyünə işarə var. Bu fərqi qoymayan böyük bir xətaya yol verir! Axı məgər etibarlı insanın “filankəs mövcuddur” deməsi ilə onun bu mövcud olanın bidətçi olmasını deməsi eynidirmi?!” (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih”, 2-ci nəşr, səh. 230).
Həmçinin o deyir: “Sünnə sahibini bidətdə ittiham etmək və ya bidətçini sələfi elan etmək üçün “Etibarlı insandan xəbəri qəbul etmək vacibdir” qaydasını tətbiq etməyə gəldikdə isə, İslam tarixində belə hal məlum deyil! Bu məsələdə bu gün çox-çox böyük qarışıqlıq mövcuddur və çox təəssüflər olsun ki, mən kiminsə buna diqqət yetirdiyini görməmişəm!” (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə”, səh. 171).
Nəticə olaraq, “etibarlı insandan xəbəri qəbul etmək vacibdir” məsələsində sələfi mənhəcini bəyan etmək üçün İmam Əhməd və Davud əz-Zahiri ilə bağlı bir əhvalatı təqdim edirik. Bu rəvayəti şeyx Rabi Məribiyə rədd etmək üçün nəql edib: “Davud ibn Əli əz-Zahiri məşhur, mömin, təvazökar bir alim və çox ibadət edən bir zahid idi. Həmçinin, fiqhdə məşhur zahiri məzhəbinin banisi hesab olunan əz-Zahiri bidət əhlinə öz güclü rəddiyyələri ilə məşhur idi. Lakin, Davud Quranı məxluq hesab edərək bu məsələdə özü bidətə düşmüşdür. Bu səbəbdən bir çox alimlər onu bidətdə ittiham edib və ondan çəkindirməyə başladılar”. İmam əz-Zəhəbi (Allah ona rəhm etsin) deyib: “O, (Davud) deyib: “Lövhi-məhfuzdakı Quran məxluq deyil. Bu gün insanlar arasında olan Quran isə, məxluqdur”. Mən (əz-Zəhəbi) deyirəm – mənə məlum olduğu qədərilə, bu cür bölünməni ona qədər heç kim etməyib”. Həmçinin o, deyib: “Davuda gəldikdə isə, o, deyirdi ki, Quran yenidir (məxluqdur). Bu səbəbdən bir çox imamlar ona rəddiyyə vermiş və onu bidətdə ittiham etmişlər” (Siyər Ə’ləm ən-Nübələ, 10/ 272).
Həmçinin oxuyun:
Əli Həsən əl-Hələbi kimdir?
Mumeyyilər: “Hələbiçilik” (3-cü hissə)
“Geniş mənhəcə” çağırış (dəvət) və “Biz (şəxsləri) düzəltməli, lakin onları cərh etməməliyik” qaydası
Hələbi deyir: “And içilməsi caiz olan yeganə Allaha and olsun ki, Sələfi dəvətinin gənclərini, onun şeyxlərini və dəvətçilərini səbirli olan, islah və nəsihət edən bir kimsənin mövqeyi ətrafında birliyə çağırmaq, cərh edən, çəkindirən və zəlalətdə ittiham edənin ətrafında birliyə çağırmaqdan min dəfə yaxşıdır”. (Hələbinin “Fə Əyyu əl-Fəriqayni Əhəqqu bil-Əmni İn Kuntum Tə’ləmun Bələu ət-Təcrih Əm Livau ət-Təshih” adlı məqaləsindən).
Həmçinin o, deyir: “Sizcə kimin rəyini seçmək daha yaxşıdır – bu seçimin problemlərini və mənfi nəticələrini nəzərə alaraq bir sıra Sünnə tərəfdarlarından çəkindirən, onları cərh edən və zəlalətdə ittiham edənin rəyini, yoxsa bu cür seçimin müsbət təsirlərini və arzu olunan nəticələrini nəzərə alaraq tələsməyən, Sünnə tərəfdarlarına səbir göstərən, onları islah edən və nəsihət edənlərin rəyini?!” (Hələbinin “Fə Əyyu əl-Fəriqayni Əhəqqu bil-Əmni İn Kuntum Tə’ləmun Bələu ət-Təcrih Əm Livau ət-Təshih” adlı məqaləsindən).
“İhyə Turas” fondunu müdafiə edən məqamda isə Hələbi bələ demişdir: “Əslində bu fondun cərh olunmasını onu tövsiyə edən və dəstəkləyənlərin cərh olunması hesab etmək olar. Bəli, hər kəs xəta edə bilər, lakin bizim danışdığımız şey bidət və bidətdə ittiham etməkdir!” (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşri, səh. 147).
“Muvəzənət” prinsipinə riayət:
Mənhəc əl-Muvəzənət (منهج الموازنات) – və ya “yaxşı və pis əməllərin bərabər çəkilməsi prinsipi” – ilk əvvəldən ixvanlara məxsus olan və daha sonra Adnan Arur və digər mumeyyilərin fəal şəkildə yaydığı bir prinsipidir. Bu prinsipə əsasən, əgər sən hər hansı bir bidətçidən çəkindirirsənsə, o zaman “ədalətli” olmaq üçün onun zəlalətləri ilə bərabər yaxşı əməllərini də qeyd etməlisən.
Hələbi azmış insanların xeyir əməllərindən danışmağın icazəli və bəyənilən olduğu barədə özündən iki hal uyduraraq deyir: “Əgər bu, onun haqqa (doğru yola) qayıtması üçün nəsihət məqsədilə edilirsə, yaxşı olardı ki, rəddiyyə verdiyin kəsin xeyir əməllərini xatırladasan. Əgər buna ehtiyac varsa, rəddiyyə verdiyin kəsin yaxşı əməllərini xatırlatmaq icazəlidir”. (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 261).
Bidətçilərin müdafiəsi üçün əqidə və mənhəc arasında fərq qoyulması
Hələbinin bidətçiləri müdafiə etmək üslublarından biri də əqidə və mənhəc arasında fərq qoymasıdır. Hələbi xəvaricləri və özlərini sələfiliyə nisbət edən, lakin müsəlman rəhbərlərə qarşı xurucu (üsyanı) icazəli görən, dəvət metodunda və bidətçilərlə münasibət məsələlərində sələflərin yolu ilə getməyən azmış şəxsiyyətləri müdafiə etmək məqsədilə bəyan edir ki, bunlarla (yəni, xəvaricləri və özlərini sələfiliyə nisbət edən, lakin müsəlman rəhbərlərə qarşı xurucu (üsyanı) icazəli görən), özlərini müxtəlif təriqətlərə nisbət edən, tövhid və imanın əsaslarında Əhli Sünnəyə açıq şəkildə zidd gedənlər arasında fərq mövcuddur. İkincilər Hələbi üçün həm əqidə və həm də mənhəcdə bidətçidirlər. Odur ki, o, onlardan asanlıqla çəkindirə bilər. Birincilər isə Hələbi üçün asılı vəziyyətdə olan insanlardırlar: onlar əqidədə sələfi, mənhəcdə isə azmışlardır. Onlar öz mövqelərini qəti fikirlə müəyyənləşdirmədikcə, tamamilə hizbçi və ya sələfi olmadıqca, Hələbi bu cür insanları uzun illər boyunca tövsiyyə və müdafiə edə bilər.
Hələbi yazır: “Mənhəc əqidənin çəpəri və sarsılmaz qalasıdır. Odur ki, əgər hər hansı bir insan əqidədə sələfi,mənhəcdə isə zəlalətə uğrayıbsa (hizbiçi və ya digər bir təriqətçi olaraq), bu insanda bu iki amildən ən güclü olanı qələbə çalmalı və üstün gəlməlidir: ya mənhəc, ya da əqidə. Beləliklə, bu insan həmişə necə deyərlər, çəkisizlik vəziyyətində qala və daim bu vəziyyətdə yaşaya bilməz. Ya onun mənhəci üstün gələcək və onun əqidəsinə təsir göstərəcək, bundan sonra o, açıq-aşkar bidətçi olacaq, ya da onun əqidəsi üstün gələrək, mənhəcinə təsir edəcək, bundan sоnra o, məşhur sələfi olacaqdır. Sonuncu ssenari bizim üçün birincidən daha sevimlidir və odur ki, biz bu cür insana nəsihət edir, hüzn hissi keçirir, səbr göstərir və özümüzü saxlayırıq”. (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 255).
Beləliklə, Hələbinin bu mövqeyinə əsasən, mənhəc və ya əqidə üstün gəlmədikcə, bu hizbiçi “çəkisizlik vəziyyətində” (yəni, qeyri-müəyyən vəziyyətdə) olacaq, əqidədə sələfi, mənhəcdə isə hizbiçi hesab olunacaq. Bununla bərabər, onun mənhəcdə zəlalətlərinə baxmayaraq, bu “çəkisizlik vəziyyəti” (bu vəziyyət kifayət qədər uzun müddət davam edə bilər) dövrü ərzində biz, mənhəcdə zəlalətə uğramış bu hizbiçini bidətdə ittiham edə bilmərik. Uzun illər boyunca müxtəlif azmış insanları müdafiə və tövsiyyə edən, onların ucbatından sələfilərlə düşmənçilik aparan Hələbi sələfilərdən məhz bunu istəyir və özü də məhz bu yolla gedir. Lakin, Hələbi mənhəcin əqidə üzərində bu üstünlüyünün necə müəyyən olunduğunu izah etmir. Axı məhz bundan sonra bu hizbiçinin “çəkisizlik vəziyyətindən” çıxdığını və bidətçiyə çevrildiyini hesab etmək olar! (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə, səh. 291).
“İlzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydası (لا يلزمني)
Şəxsiyyətlərin halı ilə bağlı məsələlərdə elm əhlinin icma etməsi və ya qarşı tərəfin öz xətasını etiraf etməsi halları istisna olmaqla, kimisə hər hansı bir rəyi qəbul etməyə məcbur etmək olmaz.
Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, bu qayda Hələbinin ən əsas mumeyyi bidətlərindən biridir. Bu qayda vasitəsilə Hələbi sərhədlərin silinməsi (mumeyyilik) fikirini əvvəlki ideoloqlarından açıq-aydın şəkildə fərqləndirdi. Bundan əlavə, Hələbinin məhz bu qaydası onun digər azmış qayda və prinsiplərinin mənbəyidir. Bu qayda və prinsiplər barədə biz Allahın iznilə daha sonra bəhs edəcəyik.
Beləliklə, bu qaydaya müvafiq olaraq, Hələbi və onun tərəfdarları belə hesab edirlər ki, aşağıdakı iki hal istisna olmaqla, bir çox ixtilaflı fiqhi məsələlərdə olduğu kimi, kiməsə bidətçi deməkdə (hətta bunun səbəblərinin, tutarlı şəriət dəlil və sübutlarının olmasına baxmayaraq) azmış şəxsiyyətlərdən (bunda da dəlil və sübutlar əsasında olmasına baxmayaraq) çəkindirmə məsələlərində də kimisə alimlərin rəyini qəbul etməyə məcbur etmək icazəli deyildir:
İstisna edilən hallar isə bunlardır:
1. Bu şəxsiyyət barədə bütün alimlərin yekdil rəyi (icma) olduğu halda;
2. Qarşı tərəfin öz mövqeyinin yalnış olduğunu etiraf etməsi, ona verilən rədlərdən qane olması halında.
Hələbi deyir: “Əgər insan öz rəyini haqq sayırsa, çoxsaylı dəlillərlə onu müdafiə etmək və sübut etmək ona qadağan deyil. Lakin buna görə digərləri ilə dalaşmaq (!) 37 və onun rəyini qəbul etməyə məcbur etmək ona qadağandır!” (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 224).
Beləliklə, alimin hər hansı bir şəxsiyyət barədə cərhi ilə razılaşmaqdan imtina edilməsi, Hələbi üçün həmin bu alimin cərhinin zəif dəlillərə əsaslandığına işarə edir. Hələbinin bu şərli qaydasının əsas nöqsanı da məhz budur – bu qayda təkəbbür, şəxsi maraqlar, həsəd və ya nəfsin istəklərinə uymaqla bağlı olan digər səbəblər ucbatından haqqı qəbul etməkdən imtina etməyin mümkünlüyünü istisna edir. Digər sözlərlə, bu Hələbi qaydası, hər bir gizli bidətçiyə və nəfsinin istəklərinə uyanlara imkan verir ki, o, müxtəlif azmış şəxsiyyətləri sələfilərə məsləhət bilsin və əsassız şəkildə bu şəxsiyyətlər barədə olan dəlillərin özü üçün inandırıcı olmadığını iddia edərək onları beləcə doğru yoldan azdırsın. Yəni ki, misal olaraq hər hansı Əhməd (şərti addır) adlı özünü sələfi adlandıran bir dəvətçi, Muhamməd Hassan (Misirdə nümayişləri və prezidentin devrilməsini icazəli görən, həmçinin Seyyid Qutbu və digər bidətçiləri tərifləyən hizbiçi) və ya Əbu İshaq əl-Huveyni (bugünkü müsəlman rəhbərləri qanuni hesab etməyən və günahda israr edənin islamdan çıxdığını hesab edən bir hizbiçi) kimi qutbiçiləri, həmçinin digər xəvaricləri və azmış şəxsiyyətləri tövsiyyə edir, müdafiəsinə qalxır və onlardan çəkindirməkdən imtina edirsə, bu zaman deyilən şərli hələbiçi qaydaya əsasən, hətta əgər biz ona mötəbər alimlərin sözləri ilə bu insanların audio dərslərindən və məqalələrindən onların zəlalətə uğradıqlarına dair açıq-aydın dəlillər və faktlar göstərsək də, biz, Əhmədi məcbur edə bilmərik ki, o, bu insanları tövsiyyə etməkdən əl çəksin. Biz yalnız aşağıdakı iki halda Əhmədi bu azmış şəxisyyətlərdən çəkindirməyə və onları tövsiyyə etməkdən əl çəkməyə məcbur edə bilərik:
· Ya bütün sələfi alimlər yekdil şəkildə onları bidətdə ittiham etsə (bu isə demək olar ki, mümkün deyil, çünki onun alim hesab etdiyi Hələbi kimi mumeyyilər azmış şəxsiyyətləri həmişə müdafiə edəcəklər);
· Yaxud da, biz onların zəlalətlərinə dair açıq-aydın dəlilləri təqdim etdikdən sonra, Əhməd təkəbbür göstərməyərək bizim dəlillərimizlə razılaşsa və bizim mövqeyimizin doğruluğunu qəbul etsə! Lakin bu yalnız Əhmədin ixlaslı və öz nəfsinin istəklərinə uymayan bir insan olduğu halda mümkün ola bilər. Lakin əgər Əhməd gizli qutbiçidirsə və ya öz nəfsinin istəklərinə uyan bir insandırsa, o zaman o, bizə deyəcək: “Əgər siz onları bidətçi hesab edir və onlardan çəkindirirsinizsə, bu sizin haqqınızdır. Məni onlardan çəkindirməyə məcbur edə bilməzsiniz, çünki mən sizin dəlilərinizi inandırıcı hesab etmirəm və alimlərin onların bidətçi olduqlarına dair icması mövcud deyil. Odur ki, mən onları sələfi hesab etməyə davam edəcəm və müsəlmanlara onları dinləməyi və onlardan elm almağı tövsiyyə edəcəm”.
Biz isə Hələbinin bu şərli qaydasına müvafiq olaraq bu bəhanəni qəbul etməli və Əhmədin (şərti addır) öz tərəfdarlarına və digər sələfilərə bu azmış xəvaricləri və digər bidətçiləri tövsiyyə etməyə davam etməsini səssiz-səmirsiz seyr etməliyik. Bizə yalnız Əhmədə öyüd vermək və yaxşı nəsihətlər etmək qalır. O isə ürəyində bizə güləcək, çünki əslində Əhməd gizli qutbiçidir və öz həmfikirlərini bilərəkdən tövsiyyə edir və dolayı yolla öz xəvaricliyini sələfilər arasında yayır.
Şübhə yoxdur ki, yuxarıda göstərdiyimiz misalda oxucu “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasının necə şərli və təhlükəli olduğunu dərk edir. Şeyx Rabi (Allah onu qorusun) deyib: “Hələbiçilərin qaydaları arasında onların haqqı qəbul etməkdən imtina etmələri üçün istifadə etdikləri “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” və ya “bu məni qane etmədi” qaydaları var. Bu, onların ən şərli qaydalarından biridir”. (Umdətu əl-Bəni fi Raddi Təsılati və Zəlaləti Əli əl-Hələbi, səh. 33).
Beləliklə, bu məsələdə haqq budur ki, əgər insana açıq-aydın dəlillər göstərilirsə, bu zaman o, bu dəlilləri qəbul etməklə mükəlləfdir. Lakin əgər o, açıq-aydın dəlillərə söykənmiş haqqı qəbul etməkdən imtina edirsə, bu halda onu öz nəfsinin istəklərinə uymaqda və təkəbbürlükdə ittiham edirlər.
“Bizdən olmayanlar barədə ixtilafımızı, öz aramızda ixtilafa çevirməyək” qaydası
Hələbinin bu qaydası, ona məxsus “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasının məntiqi davamıdır. Onu və onun tərəfdarlarını, müxtəlif xəvaricləri, qutbiçilərı və digər bidətçiləri tövsiyyə edib müdafiəsinə qalxanları nəyəsə ilzəm (məcbur) etməyin mümkün olmadığını elan etdikdən sonra, Hələbi bu qaydanı uydurdu ki, sələfilər müxtəlif azmış şəxsiyyətləri israrla müdafiə etdiyinə görə onu qınamasınlar. Hələbi deyir: “Bizim (Əhli Sünnənin) – bidətçilər və bidətlərə düşmüş sünnilər sırasından – bizdən olmayanlarla bağlı məqbul ixtilafımızı öz aramızda (Əhli Sünnə arasında) ixtilafa çevirmək olmaz. Əksinə, bir-birimizə haqqı göstərməklə və bir-birimizi səbrə və mərhəmətə dəvət etməklə bir-birimizə yaxşı nəsihətlər etməliyik”. (Mənhəc əs-Sələd əs-Salih, səh. 207).
Hələbinin “bidətçilər və bidətlərə düşmüş sünnilər sırasından” sözünə diqqət yetirin. Yəni, Hələbi özü etiraf edir ki, bu qayda həm bidətə düşmüş sünniyə, həm də əsli bidətçi olana tətbiq oluna bilər!
Digər sözlərlə, məsələn, əgər iki sələfi rəhbərə qarşı çıxmış (xuruc etmiş) və nümayişləri dəstəkləyən Muhamməd Həssən barədə ixtilaf ediblərsə – biri onu tövsiyyə edir, digəri isə ondan çəkindirirsə, o zaman Hələbinin bu qaydasına müvafiq olaraq, bu iki sələfinin münasibətləri buna görə pozulmamalıdır. Axı Hələbinin “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasına əsasən, birinin digərini bu azmış şəxsiyyətlər əleyhinə çəkindirməsini qəbul etməyə ilzəm (məcbur) etmək üçün ya icma olmalıdır (o isə yoxdur), yaxud da tövsiyyə edən şəxs haqqa riayət edən həqiqi sələfi olmalı və çəkindirənin dəlilləri ilə razılaşmalıdır.
Hələbinin qaydalarına əsasən, hətta xəvaric Bin Ladenin çəkindirilməsi barədə “icmanın olmadığına” istinad etmək olar. Çünki, hələbiçilərin bu günə qədər “böyük alim” hesab etdikləri, lakin Bin Laden haqqında yaxşı rəydə olan və onu tərifləyən bəzi insanlar olub.
Əgər bu azmış şəxsiyyətləri tövsiyyə edən şəxs hər hansı bir səbəbdən bu insanların zəlalətini göstərən açıq-aydın dəlillərlə razılaşmasa, Hələbinin bu qaydasına müvafiq olaraq, onlar buna görə ixtilaf etməməli və öz münasibətlərini xoşluq və mərhəmət üzərində qurmağa davam etməlidirlər.
Bu nə deməkdir?! Bu sadəcə olaraq Hələbi və digər mumeyyilərin əməl etdiyi məşhur ixvan qaydasının başqa şəkildə ifadə olunmasıdır: “Həmfikir olduğumuz məsələlərdə birləşək və ixtilaf etdiyimiz məsələlərdə bir-birimizi bağışlayaq, üzr gətirək”.
Bu qaydanın əsassızlığına onun ifadə şəkli da işarə edir: “Bizdən olmayanlar barədə ixtilafımızı öz aramızda ixtilafa çevirmək olmaz”. Çünki əgər biz, bu azmış insanların Əhli Sünnədən olmadığı ilə razılaşsaq, o zaman ümumiyyətlə heç bir ixtilafımız olmayacaq. Əslində Hələbi dolayısı ilə sələfilərə deyir: “Mən müxtəlif bidətçilərin Əhli Sünnə sırasından olduğunu hesab etməyə davam edəcəm, lakin siz (sələfilər), buna görə mənimlə münasibəti korlamamalı və məni qınamamalısız”.
Allahdan bizi bu cür zəlalətdən qorumasını diləyirik.
Təfsilatlı, əsaslandırılmış cərhin qəbul edilməsinin vacibliyinin inkar edilməsi
Hələ hədis elminin meydana gəldiyi ilk dönəmlərdən Sünnə ardıcılları qəti qərar veriblər ki, əgər alim öz cərhinin səbəbini izah edərək hər hansı bir şəxsdən çəkindirib və onu cərh edibsə, bu şəxsiyyət barədə digər alimlərin ümumi təriflləri (təadilləri) qarşısında onun cərhinə üstünlük verilir.
İmam İbn Kəsir (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Haqq budur ki, təfsilatlı cərhə həmişə üstünlük verilir”. (“İxtisət ‘Ulum əl-Hədis”).
Hafiz İbn Həcər (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Cərhin səbəblərini bilən insanın etdiyi təfsilatlı cərh tərifdən (təadildən) önə çəkilir, ona üstünlük verilir”. (“Nuxbətul-Fikr”).
Şeyx əl-Albani (Allah şeyxə rəhm etsin) deyir: "Cərh edən şəxs lap bir nəfər olsa da belə və etdiyi cərhində də xəta etdiyi bilinmirsə, onda onun cərhi tədil edənlərin hamısının, hətta cümhur olsalar belə onlardan önə çəkilir”. (“Silsilə Hudə van-Nur” 3; 01:18-ci dəqiqə).
Lakin, Hələbinin hədis alimlərin bu məşhur sələfi qaydasını inkar edərək, bunu öz istədiyi kimi təfsir etməsi də onun uydurma “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasının nəticəsidir. Çünki alimin azmış şəxs barədə olan cərhinin hansı açıq-aydın və danılmaz dəlillərə əsaslanmasından asılı olmayaraq, “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasına müvafiq olaraq, əgər müdafiə tərəfi cərhi inandırıcı hesab etmirsə, bu cərhin heç bir qüvvəsi olmayacaq.
Hələbi yazır: “Hətta təfsilatlı cərhi də bəziləri qəbul edə bilər, bəziləri isə bu cərhin dəlilləri ilə razılığı və müxalifliyinə müvafiq olaraq onu inkar edə bilərlər” (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 322).
Həmçinin, o yazır: “Bu böyük sözlər iki mühüm məqama işarə edir:
1) Cərh edən mütləq öz cərhinin dəlillərini və səbəblərini göstərməlidir.
2) Lakin bu o demək deyil ki, onun cərhi mütləq qəbul edilməlidir. Belə də ola bilər ki, kimsə bu cərhlə razı olmasın və onu qəbul etməsin”. (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih, 2-ci nəşr, səh. 319).
Beləliklə, Hələbinin bu sözləri açıq-aydın ona işarə edir ki, qarşı tərəfin bu cərhin doğruluğunu qəbul etməsi halı istisna olmaqla, heç kəsi təfsilatlı cərhlə ilzəm etmək olmaz. (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə, səh. 269).
Həmçinin, bu sələfi qaydasını öz bidət “ilzəm (məcburiyyət) yoxdur” qaydasına müvafiq olaraq təfsir etmək üçün, Hələbi bəzi alimlərin digər alimlərin əsassız cərhlərini qəbul etmədiyindən bəhs edilən müəyyən halları dəlil gətirir. Sonra isə, Hələbi bu hallara əsaslanaraq iddia edir ki, bu misallar hətta təfsilatlı cərhin də rədd edilə biləcəyinə işarə edir!
Əslində “bu, faktların qəsdən təhrif edilməsidir. Özünü əməlisaleh sələflərə və Hədis və Əsəsr Əhlinə (Əhlul-Hədis vəl-Əsərə) aid edən insan bununla məşğul olmamalıdır. Axı təfsilatlı cərhin əsassızlığı səbəbi ilə həmin cərhi qəbul etməkdən imtina etməklə, mötədil alimin əsaslandırılmış cərhini qəbul etməkdən imtina etmək arasında açıq-aydın fərq var! Alimlər məqbul hesab olunmayan və insanın halına təsir etməyən cərhi əsassız cərh hesab edirlər. Həmçinin, əgər cərh edən mütəşəddiddirsə (hədisi rəvayət edənlərlə bağlı ifratlı ağır şərtlər irəli sürənlər) və onun cərhindən nəinki digərləri, hətta böyük imamlar da xilas ola bilməyiblərsə, o zaman onun cərhi də əsassız sayılır”. (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə, səh. 248).
“Etibarlı insanların gətirdikləri xəbərləri qəbul etmək vacibdir” qaydasının bidətçilərin müdafiəsi üçün təhrifi
Alimlərin azmış insanlar barədə mülahizələrini inkar etmək üçün Hələbi müxtəlif üsullar tətbiq edir. Bu üsullardan biri, Hələbinin guya alimlərin azmış şəxsiyyətlərdən bütün bu çəkindirmələrinin yalan xəbərlərə və uydurulmuş şaiələrə əsaslandığı və bütün bunların sadəcə dedi-qodu olduğu barədə iddialarıdır. Lakin ona alimlərin dedi-qoduları dinləmədiyi, xəbəri qəbul etməyin vacib olduğu etibarlı insanlardan məlumat aldıqları, bundan əlavə, alimlərin özlərinin etibarlı insanlar olduğu, odur ki, onların mülahizələrini qəbul etməyin vacib olduğu deyildikdə, Hələbi məşhur “Xəbəri etibarlı insandan qəbul etmək vacibdir” şəriət qaydası barədə şübhələr salmağa və o qaydanı bidətçi nöqteyi-nəzərdən şərh etməyə başladı.
Beləliklə, Hələbi aşağıdakıları uydurdu: “Etibarlı insandan adi xəbəri qəbul etməklə, onun şəxsiyyətlərin halı barədə mülahizələrini qəbul etmək arasında fərq mövcuddur. Guya birinci halda sənin ondan xəbəri qəbul etməyin vacibdir, çünki o, yalançı deyil. İkinci halda isə, onun rəyini qəbul etmək sənə vacib deyil, çünki bu, onun ictihadıdır və o, öz ictihadında yanıla bilər. Əksinə, naməlum və etibarsız rəvayətçilərin xəbərini dəqiqləşdirdiyin kimi, bu xəbəri də dəqiqləşdirməyin lazımdır”. (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə, səh. 170).
Əslində isə, Hələbinin bu qaydanı bu cür şərh etməsi təhrif olunmuş məşhur “dəqiqləşdirməyin vacibliyi” (təsəbbut) mumeyyi prinsipinə əməl etməkdən başqa bir şey deyildir. Bu qayda haqqında biz mumeyyilər barədə ikinci məqaləmizdə bəhs etmişdik.
“Sərhədlərin silinməsi” (mumeyyilik) ideologiyasının bir çox tərəfdarları, alimlərin müxtəlif azmış şəxsiyyətlər barədə çəkindirmələrini inkar etmək üçün “dəqiqləşdirməyin vacibliyi” (təsəbbut) prinsipi barədə danışmağı sevirlər. Onlardan hər biri bu prinsipi elə bir bidətçi dona salaraq təqdim edirlər ki, heç kim onları müxtəlif azmış şəxsiyyətləri müdafiə və tövsiyyə etməkdən əl çəkməklə ilzəm edə bilməsin. Şeyx Rabi Məribinin bu prinsipə əməl etməsi barədə deyib: “Əbul-Həsən (Məribi) “dəqiqləşdirməyin vacibliyi” (təsəbbut) bəhanəsi ilə haqqı inkar edərək Arurun və digər azmış şəxsiyyətlərin mənhəcinin ardınca gedir. Odur ki, o deyir: “Çəkindirilən insanın sözlərini öz qulaqlarımla eşitməsəm və ya onun sözlərini öz gözlərimlə oxumasam, heç kimin haqqında çəkindirməni qəbul etmirəm”. (Məcmu’ Kutub və Rəsail və Fətəva əş-Şeyx Rabi, 13/ 78-79).
Eynilə Hələbi də müxtəlif azmış şəxsiyyətlərin halı barədə alimlərin fikirlərini rədd etmək üçün bu bidəti uydurub.
Hələbi deyir: “Bunda etibarlı insandan alınan adi xəbərlə, onun şəxsiyyətlərin halı barədə mülahizələri arasında fərq qoymağın mühümlüyünə işarə var. Bu fərqi qoymayan böyük bir xətaya yol verir! Axı məgər etibarlı insanın “filankəs mövcuddur” deməsi ilə onun bu mövcud olanın bidətçi olmasını deməsi eynidirmi?!” (Mənhəc əs-Sələf əs-Salih”, 2-ci nəşr, səh. 230).
Həmçinin o deyir: “Sünnə sahibini bidətdə ittiham etmək və ya bidətçini sələfi elan etmək üçün “Etibarlı insandan xəbəri qəbul etmək vacibdir” qaydasını tətbiq etməyə gəldikdə isə, İslam tarixində belə hal məlum deyil! Bu məsələdə bu gün çox-çox böyük qarışıqlıq mövcuddur və çox təəssüflər olsun ki, mən kiminsə buna diqqət yetirdiyini görməmişəm!” (əl-Bərahin əl-‘Ətidə Fi Kəşfi Əhvəl və Təsılət Əli əl-Hələbi əl-Cədidə”, səh. 171).
Nəticə olaraq, “etibarlı insandan xəbəri qəbul etmək vacibdir” məsələsində sələfi mənhəcini bəyan etmək üçün İmam Əhməd və Davud əz-Zahiri ilə bağlı bir əhvalatı təqdim edirik. Bu rəvayəti şeyx Rabi Məribiyə rədd etmək üçün nəql edib: “Davud ibn Əli əz-Zahiri məşhur, mömin, təvazökar bir alim və çox ibadət edən bir zahid idi. Həmçinin, fiqhdə məşhur zahiri məzhəbinin banisi hesab olunan əz-Zahiri bidət əhlinə öz güclü rəddiyyələri ilə məşhur idi. Lakin, Davud Quranı məxluq hesab edərək bu məsələdə özü bidətə düşmüşdür. Bu səbəbdən bir çox alimlər onu bidətdə ittiham edib və ondan çəkindirməyə başladılar”. İmam əz-Zəhəbi (Allah ona rəhm etsin) deyib: “O, (Davud) deyib: “Lövhi-məhfuzdakı Quran məxluq deyil. Bu gün insanlar arasında olan Quran isə, məxluqdur”. Mən (əz-Zəhəbi) deyirəm – mənə məlum olduğu qədərilə, bu cür bölünməni ona qədər heç kim etməyib”. Həmçinin o, deyib: “Davuda gəldikdə isə, o, deyirdi ki, Quran yenidir (məxluqdur). Bu səbəbdən bir çox imamlar ona rəddiyyə vermiş və onu bidətdə ittiham etmişlər” (Siyər Ə’ləm ən-Nübələ, 10/ 272).
Həmçinin oxuyun:
Əli Həsən əl-Hələbi kimdir?
Mumeyyilər: “Hələbiçilik” (3-cü hissə)