Hafiz İbn Racəb (Allah ona rəhm etsin) deyir: "Əgər bilinərsə ki, kimsə hər hansı bir alimə etdiyi rəddi ilə Allah və Onun Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm) üçün olan nəsihəti qəsd edib, onda o rədd edən kəslə ikramla, ehtiramla və təzimlə müamələ olunması əvvəldə sadaladığımız imamlar kimi vacib olur. Yox əgər bilinərsə ki, kimsə öz rəddi ilə onları aşağı tutmağı, məzəmmət etməyi, ayıblarını ortaya qoymağı istəyir, onda bu kəs cəzaya layiq olur ki, o və onun kimiləri bu haram olan rəzalətlərdən çəkinsinlər".
Şeyx Rabi ibn Hədi (Allah onu qorusun) deyir: "Bu axırıncısı indi Əhli Sünnə vəl-Cəməanın düşmənlərinin işilərindəndir. Xüsusən də hizbilərin Sələfi mənhəcinə zərər vermək, bidət və hava əhlinə yardım etmək üçün etdikləri işlərdəndir. Amma alimlər və hidayət əhli isə Allaha and olsun ki, haqq ortaya çıxdıqda onlar sevinirlər. Əgər kimsə hər hansı bir xətanı insanlara bəyan etdikdə ki, bu imam xəta edib, onlar sevinirlər. Buna görə də o imamların tələbələrini görürük ki, öz imamlarının xətalarını bəyan etdikdə heç bir tərəddüd etmirlər. Öz imamlarının sözlərində xəta baş verdikdə ona müxalif olduqlarına görə heç bir sıxıntı çəkmirlər. Bunlar özləri də qəti etiqad edirlər ki, onların imamları da bunu sevir və heç vaxt razı qalmazlar ki, insanlar onların xətaları ilə ibadət etsinlər və heç vaxt razı qalmazlar ki, onların xətaları Allaha nisbət olunsun. Onlar heç vaxt bundan razı qalmazlar, çünki biz onların sidqlərini, ixlaslarını və Allah, Rəsulu, Kitabı və müsəlmanların özləri və imamları üçün olan nəsihətlərini bilirik. Allah onlardan razı olsun.
Amma hava əhli isə istər həyatda olsunlar, istərsə də öldükdən sonra heç vaxt razı qalmazlar ki, kimsə desin ki, filankəs xəta edib. Nə qədər zəlalətə düşsələr də, zəlalətdə nə qədər dərinə getsələr də belə rəddiyyəni, xətalarının bəyan olunmasını qəbul edə bilmirlər, bunu daşıya bilmirlər. Buna görə də onları inadkar görürsən. Baxmayaraq ki, Əhli Sünnə daim bəyan edir ki, onlar filan məsələdə xəta ediblər, azğınlığa düşüblər, onların üzərlərinə dəlilləri qaldırırlar, onlar isə öz batilliklərində israr edir, insanları bu azğın fikirlərin ətrafında cəm edir və öz əməllərinin acı sonluğundan, Allahın şiddətli hesabından qorxmurlar. İnsanları zəlalətə çağırır, onları hidayət yolundan azdırırlar, çünki havaları onları üstələmişdir.
(Şeyx Rabi ibn Hədi əl-Mədxalinin Hafiz İbn Racəbin "əl-Fərqu Beynən-Nəsihəti vət-Təayir" risaləsinin şərhindən)
Həmçinin, bu məsələ ilə əlaqədar olaraq Şeyx Fəvvaz əl-Mədxəli buyurur:
əl-Həsən ibn Salih ibn Həy əl-Həmdani (ölümü h. 169)
Alim və lakin...
O - alim, zahid, təqva əhli, bir çox hədisi əzbərdən bilən və çox asanlıqla kövrələn bir insan idi.
O ilk dövrlərdə yaşamış və ibadətlərinin çoxluğu ilə tanınmış Sufyan əs-Səuri və başqaları kimi sələf alimlərinin həmyaşıdı idi. Hədis ravilərindən biri sayılırdı. “Cərh və tədil” elmində öz ciddiliyi ilə seçilən Əbu Hatim ər-Razi (Allah ona rəhm etsin) onun haqqında “etibarlı, əzbərdən çoxlu hədis bilən” demişdi.
Onun əsas xüsusiyyətlərindən biri kövrək olması və çox ağlaması idi. Yəhyə ibn Əbu Bəkr (Allah ona rəhm etsin) deyir: “Mən ondan meyitə qüsl verməyin necə olması haqda soruşduqda, o özünü saxlaya bilməyib ağlamışdı”.
Həmçinin, üzündə xuşunun hiss olunması idi. Əbu Süleyman əd-Dərani (Allah ona rəhm etsin) deyir: “Allah qorxusu və təqva əl-Həsən ibn Salihin üzündə daha çox biruzə verən başqa birisini görməmişəm”.
Onun digər xüsusiyyətlərindən biri də aza qane olması idi. əl-Həsən ibn Salih (Allah ona rəhm etsin) özü haqda belə buyurur: “Bəzən mən bircə dirhəmim olmadan yuxudan oyanıram. Lakin, məndə elə hiss olur ki, sanki bütün dünya mənimdir”.
Onun qeyri-adi xüsusiyyətlərindən biri də onun zahidliyi idi. Bir dəfə bir cariyəni satarkən həmin cariyəni almaq istəyən adama belə demişdi: “Bir dəfə o qan qusub”. Bunu deməklə onun xəstə olmasından və nəticədə cariyəni almaq istəyəni aldatmasından qorxurdu.
Həmçinin, onun qeyri-adi xüsusiyyətləridən biri də, Allahın əzbından şiddətli şəkildə qorxması idi. Bir dəfə ona bu sözlər çox güclü təsir etmiş “Ən böyük dəhşət onları kədərləndirməyəcək...”. (əl-Ənbiya, 103) və onun haqda demişdilər: “Onun üzü gah yaşıl, gah da sarı oldu”.
Həmçinin, onun qeyri-adi xüsusiyyətlərindən biri də Quran barəsində çoxlu fikirləşməsi (tədəbbür etməsi) olmuşdu. Bir dəfə gecə namazına qalxıb ən-Nəbə surəsini oxumağa başlamış və “Onlar nə barədə bir-birindən soruşurlar?” (ən-Nəbə, 1) bundan sonra ürəyi gedib yerə yıxılmışdı. Sübh namazını vaxtı girdikdə o, hələ də bu surəni oxumağı qurtarmamışdı.
Onun xüsusiyyətlərindən biri də gecə namazlarında çox dayanması idi. O, gecə namazın anası ilə qardaşı arasında bölərdi. (Belə ki, bir-birini növbə ilə gecə namazına oyadardılar). Anası dünyasını dəyişəndən sonra qardaşı ilə növbələşər, qardaşı dünyasını dəyişəndən sonra isə bütün gecəni namazda keçirərdi.
Onun haqqında ən gözəl söz - İmam Əbu Zura ər-Razinin (Allah ona rəhm etsin) sözləri olmuşdur: “Onda dəqiqlik, dini başa düşmək, ibadət və zahidlik kimi xüsusiyyətlər cəm olmuşdu”.
Lakin, bütün yuxarıda sadalananlara rəğmən sələf imamları – alimlər və zahidlər – ona qarşı çıxmış, onu bidətdə günahlandırmış və ondan çəkindirməyə başlamışlar. Bunlardan elə kəslər var idi ki, ondan hədis rəvayət etməyi dayandırmışlar. Hətta məsələ o səviyyəyə çatmışdı ki, sələf imamları onu çox sərt şəkildə tənqid etməyə və pisləməyə başlamışdılar.
Əhməd ibn Yunus (Allah ona rəhm etsin) onun haqqında deyir: “Həsən ibn Salih doğulmasaydı, bu onun üçün daha yaxşı olardı”.
Bəs görəsən Həsən ibn Salihin (Allah ona rəhm etsin) düşdüyü, sələf imamlarının onunla bu cür davranmalarının, onun bütün yaxşı əməllərini, gözəl xüsusiyyətlərini nəzərə almamalarının və ona qarşı yumşaq davranmamalarının səbəbi hansı günah idi?
Onun günahı o idi ki, o, zalım rəhbərə qarşı çıxmağı icazəli görürdü.
Düşünün!
O rəhbərə qarşı çıxmırdı.
Rəhbərə qarşı çıxmağın icazəli olması rəyini yaymırdı.
İnsanları rəhbərə qarşı çıxmağa təşviq etmirdi.
Bu sadəcə onun rəyi idi.
əz-Zəhəbi (Allah ona rəhm etsin) onun haqqında deyib: “O, zalım olduqlarına görə - öz dövrünün rəhbərlərinə qarşı çıxmağı icazəli görürdü. Lakin, o özü heç vaxt rəhbərə qarşı çıxmamışdı”. Həmçinin, əz-Zəhəbi (Allah ona rəhm etsin) deyib: “Əgər onun bidətlə əlaqəsi olmasaydı, imamlardan sayılardı”.
Onun təqvalı olması sələf alimlərini məftun etməmişdir. Rəvayət edilir ki, İbn İdris (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Süfyan əs-Səurinin təbəssümü Həsən ibn Salihin möhkəm gülməyindən mənə daha sevimlidir”.
Əldə etdiyimiz faydalar:
Zalım müsəlman rəhbərə qarşı çıxmağın icazəli olması bidətdir.
Bu kimi şeyləri danışana qarşı mülayimlik tətbiq edilmir. Nə qədər ləyaqətli və elmli insan olsa da onun haqqında susmaq olmaz.
Sələflər insan haqda onun Sünnəyə tabeçiliyi və bağlılığı ilə mühakimə yürüdürdülər.
Onlar insanın geniş elminə, ibadətdə çalışqan və təqvalı olmasına və ya ağlamağa meylli olmasına (kövrək olmasına) görə mühakimə yürütmürdülər.
Həqiqətdə, insan alim ola bilər. Lakin, bir bidətə görə (Sünnənin əsaslarından birinə qarşı çıxsa) o, Sünnə əhlindən çıxır və bidətçi sayılır.
Hafiz İbn Racəb (Allah ona rəhm etsin) deyir: "Əgər bilinərsə ki, kimsə hər hansı bir alimə etdiyi rəddi ilə Allah və Onun Rəsulu (salləllahu aleyhi və səlləm) üçün olan nəsihəti qəsd edib, onda o rədd edən kəslə ikramla, ehtiramla və təzimlə müamələ olunması əvvəldə sadaladığımız imamlar kimi vacib olur. Yox əgər bilinərsə ki, kimsə öz rəddi ilə onları aşağı tutmağı, məzəmmət etməyi, ayıblarını ortaya qoymağı istəyir, onda bu kəs cəzaya layiq olur ki, o və onun kimiləri bu haram olan rəzalətlərdən çəkinsinlər".
Şeyx Rabi ibn Hədi (Allah onu qorusun) deyir: "Bu axırıncısı indi Əhli Sünnə vəl-Cəməanın düşmənlərinin işilərindəndir. Xüsusən də hizbilərin Sələfi mənhəcinə zərər vermək, bidət və hava əhlinə yardım etmək üçün etdikləri işlərdəndir. Amma alimlər və hidayət əhli isə Allaha and olsun ki, haqq ortaya çıxdıqda onlar sevinirlər. Əgər kimsə hər hansı bir xətanı insanlara bəyan etdikdə ki, bu imam xəta edib, onlar sevinirlər. Buna görə də o imamların tələbələrini görürük ki, öz imamlarının xətalarını bəyan etdikdə heç bir tərəddüd etmirlər. Öz imamlarının sözlərində xəta baş verdikdə ona müxalif olduqlarına görə heç bir sıxıntı çəkmirlər. Bunlar özləri də qəti etiqad edirlər ki, onların imamları da bunu sevir və heç vaxt razı qalmazlar ki, insanlar onların xətaları ilə ibadət etsinlər və heç vaxt razı qalmazlar ki, onların xətaları Allaha nisbət olunsun. Onlar heç vaxt bundan razı qalmazlar, çünki biz onların sidqlərini, ixlaslarını və Allah, Rəsulu, Kitabı və müsəlmanların özləri və imamları üçün olan nəsihətlərini bilirik. Allah onlardan razı olsun.
Amma hava əhli isə istər həyatda olsunlar, istərsə də öldükdən sonra heç vaxt razı qalmazlar ki, kimsə desin ki, filankəs xəta edib. Nə qədər zəlalətə düşsələr də, zəlalətdə nə qədər dərinə getsələr də belə rəddiyyəni, xətalarının bəyan olunmasını qəbul edə bilmirlər, bunu daşıya bilmirlər. Buna görə də onları inadkar görürsən. Baxmayaraq ki, Əhli Sünnə daim bəyan edir ki, onlar filan məsələdə xəta ediblər, azğınlığa düşüblər, onların üzərlərinə dəlilləri qaldırırlar, onlar isə öz batilliklərində israr edir, insanları bu azğın fikirlərin ətrafında cəm edir və öz əməllərinin acı sonluğundan, Allahın şiddətli hesabından qorxmurlar. İnsanları zəlalətə çağırır, onları hidayət yolundan azdırırlar, çünki havaları onları üstələmişdir.
(Şeyx Rabi ibn Hədi əl-Mədxalinin Hafiz İbn Racəbin "əl-Fərqu Beynən-Nəsihəti vət-Təayir" risaləsinin şərhindən)
Həmçinin, bu məsələ ilə əlaqədar olaraq Şeyx Fəvvaz əl-Mədxəli buyurur:
əl-Həsən ibn Salih ibn Həy əl-Həmdani (ölümü h. 169)
Alim və lakin...
O - alim, zahid, təqva əhli, bir çox hədisi əzbərdən bilən və çox asanlıqla kövrələn bir insan idi.
O ilk dövrlərdə yaşamış və ibadətlərinin çoxluğu ilə tanınmış Sufyan əs-Səuri və başqaları kimi sələf alimlərinin həmyaşıdı idi. Hədis ravilərindən biri sayılırdı. “Cərh və tədil” elmində öz ciddiliyi ilə seçilən Əbu Hatim ər-Razi (Allah ona rəhm etsin) onun haqqında “etibarlı, əzbərdən çoxlu hədis bilən” demişdi.
Onun əsas xüsusiyyətlərindən biri kövrək olması və çox ağlaması idi. Yəhyə ibn Əbu Bəkr (Allah ona rəhm etsin) deyir: “Mən ondan meyitə qüsl verməyin necə olması haqda soruşduqda, o özünü saxlaya bilməyib ağlamışdı”.
Həmçinin, üzündə xuşunun hiss olunması idi. Əbu Süleyman əd-Dərani (Allah ona rəhm etsin) deyir: “Allah qorxusu və təqva əl-Həsən ibn Salihin üzündə daha çox biruzə verən başqa birisini görməmişəm”.
Onun digər xüsusiyyətlərindən biri də aza qane olması idi. əl-Həsən ibn Salih (Allah ona rəhm etsin) özü haqda belə buyurur: “Bəzən mən bircə dirhəmim olmadan yuxudan oyanıram. Lakin, məndə elə hiss olur ki, sanki bütün dünya mənimdir”.
Onun qeyri-adi xüsusiyyətlərindən biri də onun zahidliyi idi. Bir dəfə bir cariyəni satarkən həmin cariyəni almaq istəyən adama belə demişdi: “Bir dəfə o qan qusub”. Bunu deməklə onun xəstə olmasından və nəticədə cariyəni almaq istəyəni aldatmasından qorxurdu.
Həmçinin, onun qeyri-adi xüsusiyyətləridən biri də, Allahın əzbından şiddətli şəkildə qorxması idi. Bir dəfə ona bu sözlər çox güclü təsir etmiş “Ən böyük dəhşət onları kədərləndirməyəcək...”. (əl-Ənbiya, 103) və onun haqda demişdilər: “Onun üzü gah yaşıl, gah da sarı oldu”.
Həmçinin, onun qeyri-adi xüsusiyyətlərindən biri də Quran barəsində çoxlu fikirləşməsi (tədəbbür etməsi) olmuşdu. Bir dəfə gecə namazına qalxıb ən-Nəbə surəsini oxumağa başlamış və “Onlar nə barədə bir-birindən soruşurlar?” (ən-Nəbə, 1) bundan sonra ürəyi gedib yerə yıxılmışdı. Sübh namazını vaxtı girdikdə o, hələ də bu surəni oxumağı qurtarmamışdı.
Onun xüsusiyyətlərindən biri də gecə namazlarında çox dayanması idi. O, gecə namazın anası ilə qardaşı arasında bölərdi. (Belə ki, bir-birini növbə ilə gecə namazına oyadardılar). Anası dünyasını dəyişəndən sonra qardaşı ilə növbələşər, qardaşı dünyasını dəyişəndən sonra isə bütün gecəni namazda keçirərdi.
Onun haqqında ən gözəl söz - İmam Əbu Zura ər-Razinin (Allah ona rəhm etsin) sözləri olmuşdur: “Onda dəqiqlik, dini başa düşmək, ibadət və zahidlik kimi xüsusiyyətlər cəm olmuşdu”.
Lakin, bütün yuxarıda sadalananlara rəğmən sələf imamları – alimlər və zahidlər – ona qarşı çıxmış, onu bidətdə günahlandırmış və ondan çəkindirməyə başlamışlar. Bunlardan elə kəslər var idi ki, ondan hədis rəvayət etməyi dayandırmışlar. Hətta məsələ o səviyyəyə çatmışdı ki, sələf imamları onu çox sərt şəkildə tənqid etməyə və pisləməyə başlamışdılar.
Əhməd ibn Yunus (Allah ona rəhm etsin) onun haqqında deyir: “Həsən ibn Salih doğulmasaydı, bu onun üçün daha yaxşı olardı”.
Bəs görəsən Həsən ibn Salihin (Allah ona rəhm etsin) düşdüyü, sələf imamlarının onunla bu cür davranmalarının, onun bütün yaxşı əməllərini, gözəl xüsusiyyətlərini nəzərə almamalarının və ona qarşı yumşaq davranmamalarının səbəbi hansı günah idi?
Onun günahı o idi ki, o, zalım rəhbərə qarşı çıxmağı icazəli görürdü.
Düşünün!
O rəhbərə qarşı çıxmırdı.
Rəhbərə qarşı çıxmağın icazəli olması rəyini yaymırdı.
İnsanları rəhbərə qarşı çıxmağa təşviq etmirdi.
Bu sadəcə onun rəyi idi.
əz-Zəhəbi (Allah ona rəhm etsin) onun haqqında deyib: “O, zalım olduqlarına görə - öz dövrünün rəhbərlərinə qarşı çıxmağı icazəli görürdü. Lakin, o özü heç vaxt rəhbərə qarşı çıxmamışdı”. Həmçinin, əz-Zəhəbi (Allah ona rəhm etsin) deyib: “Əgər onun bidətlə əlaqəsi olmasaydı, imamlardan sayılardı”.
Onun təqvalı olması sələf alimlərini məftun etməmişdir. Rəvayət edilir ki, İbn İdris (Allah ona rəhm etsin) demişdir: “Süfyan əs-Səurinin təbəssümü Həsən ibn Salihin möhkəm gülməyindən mənə daha sevimlidir”.
Əldə etdiyimiz faydalar:
Zalım müsəlman rəhbərə qarşı çıxmağın icazəli olması bidətdir.
Bu kimi şeyləri danışana qarşı mülayimlik tətbiq edilmir. Nə qədər ləyaqətli və elmli insan olsa da onun haqqında susmaq olmaz.
Sələflər insan haqda onun Sünnəyə tabeçiliyi və bağlılığı ilə mühakimə yürüdürdülər.
Onlar insanın geniş elminə, ibadətdə çalışqan və təqvalı olmasına və ya ağlamağa meylli olmasına (kövrək olmasına) görə mühakimə yürütmürdülər.
Həqiqətdə, insan alim ola bilər. Lakin, bir bidətə görə (Sünnənin əsaslarından birinə qarşı çıxsa) o, Sünnə əhlindən çıxır və bidətçi sayılır.